خطرات مواد شیمیایی

مواد شیمیایی

هدف: آشنايي با مواد شيميايي مصرفي در پالايشگاه

محتوا:

• نحوه انبارش مواد شيميايي.
• نحوه خاموش­كردن و كلاس­هاي آتش.
• نحوه كمك­هاي اوليه افرادي­كه در اثر مواد شيميايي مصدوم مي­شوند.
• ريخت و پاش مواد شيميايي از نظر زيست محيطي و ايمني.

گردآوري: آرش اكبري نوشاد(بازنگری زمستان ۱۳۹۱)

شيميست آزمايشگاه – آذر ماه ۱۳۸۶

مقدمـه

شيمي به عنوان يك دانش پايه ، ساير رشته‏هاي علوم پايه (به­جز رياضي) و طيف وسيعي از ساير علوم تجربي و نيز علوم كاربردي را از خود متأثر كرده است و امروزه به درستي مي‏توان ادعا كرد كه رشد دانش بشري، فن آوري ، صنعت، رفاه، امور نظامي و … در هر جامعه‏اي بدون علم شيمي مقدور نمي‌باشد. اختصاص يافتن بيش از۳۷ درصد مقالات علوم محض در جهان به رشته شيمي اين دانش را به عنوان نخستين رتبه در ميان ساير علوم پايه قرار مي‏دهد.

شيمي در بعد كاربردي، گستره وسيعي از صنايع مولد كالاهاي مصرفي، غير مصرفي و پژوهشي در جهان را پوشش مي‏دهد كه جايگاه منحصر به فرد اين دانش را در حيطه صنعت نشان مي‏دهد. به عنوان نمونه در سال ۲۰۰۰ ميلادي شركت‏هاي نفتي و شيميايي جهان با حدود ۳۳۰۰ ميليارد دلار فروش فرآورده­هاي شيميايي نخستين رتبه در ميان صنايع دنيـــا را به خود اختصاص دادند.

با تمام اين اوصاف، شيمي دانشي است كه داراي جنبه‌هاي خوب، بد و حتي زشت و ناپسند مي‌باشد. جنبه‌هاي خوب و مثبت اين دانش در زمينه‌هاي گوناگون زندگي امروز نظير بالابردن كيفيت زندگي با به‌كارگيري انواع فرآورده‌هاي شيميايي آشكار است. جنبه‌هاي بد اين دانش را مي‌توان در  افزايش بار آلودگي منابع آب، خاك و هوا دانست و جنبه‌هاي زشت اين دانش در توليد و ساخت انواع سلاح‌هاي شيميايي، تركيبات مخدر و ياري در توسعه و ساخت انواع تسليحات كشتار جمعي هسته‌اي و ميكروبي تجلي مي‌يابد.

مقدار و تنوع مواد شيميايي بسيار زياد است (بيش از ۵ ميليون تركيب آلي طبيعي يا سنتزي) و هر روز بنا به نياز يا برحسب پژوهش­ها و اكتشاف­هاي جديد اين تعداد افزايش مي‌يابد. در نتيجه طرز كار و آشنا شدن با خطرهايي كه از لحاظ ايمني ممكن است اين مواد به وجود آورند امري ضروري است. كساني كه با مواد شيميايي سروكار دارند بايد بدانند كه چه خطرهايي از سوي مواد متوجه آنهاست و چگونه از نظر ايمني، خود را در مقابل آنها مصون نگهدارند. همواره از سوي كارخانه‌هاي بزرگ توليدكننده‌ي اين مواد و   شركت­هاي بيمه توصيه‌ها و استانداردهايي ارائه شده است كه بايد كاملاً از سوي افراد رعايت و بدون اطلاع قبلي از كار با آنها خودداري شود. آگاهي از خطرهاي ناشي از مواد شيميايي و آگاه‌سازي ديگران از آن بسيار مهم است. جهت تحقق اين هدف سالهاست از سوي كشورهاي صنعتي دنيا، به ويژه آنهايي كه از لحاظ توليد مواد شيميايي بسيار پيشرفته‌اند براي كارخانه‌هاي توليد‌كننده‌ي مواد شيميايي نشانه‌هاي استانداردي مشخص كرده‌اند كه روي ظرف­هاي محتوي مواد شيميايي نصب مي‌شوند. اين نشانه‌ها نشان مي‌دهد كه اين مواد چه خواصي دارند و چگونه بايد با آن كار كرد. آموزش و نيز مطالعه خطرات ناشي از مواد شيميايي براي تمام كساني كه به نوعي با مواد شيميايي سرو كار دارند امري بسيار ضروري است. هرگز نبايد فراموش شود كه كار درست همراه با ايمني است. از ميان راه­هاي گوناگون ورود مواد سمي به بدن، تماس پوستي(Skin Contact) بيشترين صدمات حرفه­اي را در بر دارد. جذب مواد سمي از طريق استنشاق در مقام دوم قرار دارد. ورود مواد سمي از دهان يا بلعيدن به جز موارد ويژه ، از  احتمال كمتري برخوردار است. به همين دليل است كه بيشتر تجهيزات حفاظت فردي يا                                              (Individual Protection Equipment) شامل دستكش مناسب، لباس و كفش محافظ، صورت پوش و يا عينك ايمني و نيز ماسك­هاي گوناگون تنفسي است. آنچه در كار با مواد شيميايي در مقياس­ها و   مكان­هاي مختلف لازم و ضروري است به­كارگيري مناسب و به موقع از اين تجهيزات مي­باشد.

تعاريف مرتبط با خطرات مواد شيميايي

 

۱) عوامل شيميايي سمي(Toxic Chemical Agent): آن دسته از مواد و يا تركيبات شيميايي را كه در صورت انتشار مناسب و تاثير شيميايي منجر به مرگ، آسيب و ناتواني در انسان و حيوان و يا از بين رفتن گياه‌هان ‏شوند، عوامل شيميايي يا Chemical Agents ناميده مي‏شوند.

۲) Toxicodynamic: اين واژه اثرات سم بر بدن موجودات زنده را بيان مي‏دارد.

۳)Toxicokinetic: اين واژه واكنش بدن موجود زنده بر سم جذب شده را بيان مي‏دارد.

۴) مسموميت(Poisoning): منظور از مسموميت به هم خوردن تعادل فيزيكي، فيزيولوژيكي و رواني موجود زنده در اثر تماس با ماده خارجي سمي مي‏‎باشد كه به دو صورت حاد و مزمن تقسيم مي‏شود.

۵) غلظت ماده شيميايي: مقدار ماده شيميايي در واحد حجم هوا يا مايع غلظت مي‏باشد و برحسبmg/m³ يا µg/m³  و يا براي آب برحسبppm , ppb  بيان مي‏شود.

۶) Dose: حاصل‌ضرب ميزان جذب ماده شيميايي(غلظت) توسط بدن موجود زنده در واحد زمان مي‌باشد و واحد آن mg/m³.min يا µg/m³.min مي‏باشد.

۹) دُز متوسط كشنده(Lethal Dose 50) يا LD₅₀ : مقداري از ماده شيميايي كه بتواند نيمي از افراد بدون حفاظ را طي ۲۴ ساعت از بين ببرد.(كميتي براي سنجش سميت حشره‏كش‏ها است و عبارت از مقدار كافي سم براي كشتن جانوران طي ۲۴ ساعت مي‌باشد. اين عبارت به صورت mg عامل شيميايي بر kg وزن  موجود زنده بيان مي­شود.)

۱۰) LC_t : ( Lethal Concentration ) حاصل‌ضرب غلظت(C) يك گاز  و زمان مجاورت(t) كه ۵۰ درصد نفراتي را كه در معرض آن قرار گرفته‏اند مي‏كشد.

۱۱) :EC_t ( Effective Concentration ) حاصل‌ضرب غلظت(C) يك گاز و زمان مجاورت(t) كه ۵۰ درصد نفراتي را كه در معرض آن قرار گرفته‏اند تحت تاثير قرار داده و به عبارتي ناتوان مي‏كند.

۱۲)حد آستانه(Threshold Limit Value) يا T.L.V: اين عبارت حد آستانه مقدار غلظت مجاز مواد سمي برحسب ميلي‌گرم بر متر مكعب هوا(mg/m³) را بيان مي‏كند.

۱۳) بيشينه غلظت مجاز مواد سمي(M.A.C) يا Maximum Allowable Concentration اين عبارت به حداكثر غلظت مجاز مواد سمي برحسب mg/m³ اطلاق مي‏گردد.

 

 

راه­هاي تماس مواد سمي و ورود آنها به بدن

از ميان راه­هاي مختلفي كه بدن در معرض مواد سمي قرار مي­گيرد، تماس پوستي از لحاظ كثرت صدمات حرفه­اي مقام اول را دارد. جذب از طريق استنشاق در مقام دوم است، در حالي كه جذب از راه دهان عموماً اهميت كمتري دارد، مگر آنكه به صورت جزئي  در آيد كه از طريق استنشاق وارد بدن مي­شود يا آنكه ماده سمي خاصي در ميان باشد. روشن است كه بعضي از مواد از راه­هاي چندگانه­اي مي­توانند به بدن وارد شوند.

تماس پوستي (Skin Contact)

هنگام تماس ماده سمي با پوست، چهار حالت امكان پذير است:

۱- پوست و لايه پيوسته به آن كه حاوي غده­هاي ليپيدي و عرق است به صورت مانع مستحكمي عمل           مي­كنند و ماده سمي نمي­تواند آنها را در هم بريزد، آسيب بزند يا در آنها نفوذ كند.

۲- ممكن است ماده سمي با سطوح پوستي واكنش داده موجب سوزش و خارش مقدماتي شود.

۳- ممكن است ماده سمي در پوست­ نفوذ كند و با پروتئين بافت­ها جفت و جور شده موجب حساسيت پوست شود.

۴- ممكن است ماده از مسير غده­هاي چربي از پوست نفوذ كند، وارد جريان خون شود و به صورت سمي براي بدن عمل كند.

به هر حال پوست معمولاً براي حفاظت بافت­هاي زيرين بدن مانع موثري است و مواد نسبتاً معدودي به مقاديري كه خطرناك باشند از طريق  اين مانع جذب مي­شوند. با وجود اين، اگر پوست حتي به طور كوتاه مدت در معرض غلظت­هاي  زياد  مواد فوق­العاده سمي نظير پاراتيون و فسفات­هاي آلي مربوط، تترا اتيل سرب، آنيلين و هيدروسيانيك اسيد قرار گيرد، مسموميت­هاي جدي و حتي  كشنده­اي ممكن است روي دهد. افزون بر اين، وقتي ماده­اي فوق­العاده  سمي از طريق  قطعات پرتاب شده يا پارگي­هاي پوستي يا زخم­هاي باز به درون نفوذ كند، تماس از طريق پوست نيز اهميت مي­يابد.

استنشاق (Inhalation)

دستگاه تنفسي مهمترين راهي است كه از طريق آن مواد مضر وارد بدن  مي­شوند. بيشتر    مسموميت­هاي شغلي كه بر ساختمان داخلي بدن تاثير مي­گذارند، از تنفس مواد  پراكنده در هوا ناشي مي­شوند. اين مواد با جا گرفتن در شش­ها يا ساير قسمت­هاي دستگاه تنفسي، ممكن است بر اين دستگاه تاثير گذارند يا اينكه به وسيله خون، لنف يا گلبول­هاي سفيد از شش­ها به ساير دستگاه­هاي بدن منتقل شوند. نوع و شدت عمل مواد سمي بستگي به ماهيت ماده، مقادير جذب شده، سرعت جذب، حساسيت فردي  و بسياري عوامل ديگر دارد. سطح نسبتاً عظيم شش­ها (۹۰ مترمربع سطح كل و۷۰ مترمربع سطح حفره­ها) همراه با شبكه مويرگي(۱۴۰مترمربع) و جريان خون مداوم آن، مواد سمي را به نحو شگفت انگيزي مي­شويد و بسياري از آنها را با سرعت بسيار از شش­ها جذب مي كند. افزون بر اين عمل، مواد متعددي وجود دارند كه به لحاظ حرفه­اي خاص بسيار پر مصرف هستند و با جزء تشكيل دهنده­اي از بافت شش تركيب شده در خون حل نمي­شوند و به­وسيله گلبول سفيد برده نمي­شوند. اين مواد شامل بريليم، توريم و تولوئن -۲ ،۴- دي ايزو سيانات هستند. در اين موارد كه مقاومت در برابر انحلال و شست و شو وجود دارد ، ممكن است سوزش، التهاب ، فيبروز، تغييرات خطرناك و حساسيت­هاي آلرژيك ايجاد شود. در زير به شرح مواد مختلف پراكنده در هوا و بعضي جنبه­هاي زيست شناختي آنها مي­پردازيم. ماده تشكيل شده از ذرات ريز مي­تواند به يكي از      شكل­هاي غبار، دود ، ميغ و مه وجود داشته باشد.

غبـار(dust)

­   غبار از ذرات ريز جامدي تشكيل شده است كه با ساييدن ، خرد كردن ، برخورد پيدا كردن ، منفجر شدن و برشته كردن يا ساير شكل­هاي انرژي از اصطكاك مواد معدني يا آلي نظير سنگ، فلز، زغال سنگ، چوب و دانه­هاي گياهي به وجود مي­آيد. ذرات غبار تمايلي به تجمع ندارند مگر آنكه در معرض نيروهاي الكتروستاتيكي قرار گيرند. اين ذرات اگر قطرشان از چند دهم ميكرون تجاوز كند­، در هوا پراكنده      نمي­شوند­، بلكه تحت تاثير سنگيني فرو مي­نشينند. به عنوان مثال مي­توان غبار سيليس و غبار زغال سنگ را ذكر كرد.

دود(fume)

­    از ذرات جامدي تشكيل شده است كه در نتيجه تراكم از حالت گازي به وجود  آمده­اند، مانند بخاري كه از سطح فلزات مذاب بر مي­خيزد كه غالباً با اكسايش همراه است. اين دود ميل به تراكم دارد و به صورت رشته اي يا خوشه اي تجمع و به هم پيوستگي پيدا مي­كند. قطر هر ذره كمتر از يك ميكرون است. بخار سرب هنگام سرد شدن در هوا و اورانيم هگزا فلوئوريد(UF₆) كه به صورت بخار تصعيد و آبكافت شده و اكسايش مي­يابد و به صورت دودي از اورانيم اكسي فلوئوريد(UO₂F₂) ، در مي­آيد مثال­هايي از دودند.

ميـغ   (mist)

­    مركب از قطرات ريز ، مايع معلق است كه از حالت گازي متراكم با افشانده شدن ، كف كردن يا پاشيده شدن به حالت مايع در آمده­اند. ميغ حاصل از روغن ، ميغ كروم تريوكسيد و رنگ افشانده شده مثال­هايي از ميغ­اند.

مـه fog) (

از ذرات مايع متراكم تشكيل شده است كه در آن اندازه ذرات از ميغ درشت تر و معمولاً از ۱۰ ميكرون نيز بيشتر است. اشباع بخار آب در هوا مثالي از مه است.

گاز و بخار (Gas & Vapor)

گاز يك سيال است كه با تاثير مشترك افزايش فشار و كاهش دما مي توان آنرا به حالت مايع يا جامد درآورد ، مانند كربن مونوكسيد و هيدروژن سولفيد. آئروسل(Aerosol) پراكندگي ذرات در يك محيط گازي است در حالي كه دود محصول گازي سوختن است كه به علت حضور ذرات ريز، ماده­اي زغالي قابل رؤيت مي­شود. بخار شكل گازي ماده­اي است كه به طور عادي به حالت مايع يا جامد است و مي­توان آن را يا با افزايش فشار يا كاهش دما به اين حالت­ها بازگرداند، مانند كربن  دي­سولفيد، بنزين، نفتالين و يد.

جنبه­هاي زيست شناختي ماده­هايي كه به صورت ذرات ريز در آمده­اند.

­ اندازه و وسعت ذرات(particles) يك ماده ذره­اي در ناخوشي­هاي ريوي شغلي به ويژه در پنوموكونيوزيس  ( Pneumoconiosis نوعي بيماري شش است كه به علت استنشاق دائمي ذرات فلزي يا معدني محرك به وجود مي­آيد.) نقش مهمي دارد. قطر غالب ذرات مضر را كمتر از يك ميكرون(۱μm) مي­دانند، ذرات درشت تر يا در هوا آن قدر معلق نمي مانند كه استنشاق شوند يا اينكه اگر شدند نمي­توانند از مسير پر پيچ و خم قسمت بالايي دستگاه تنفسي عبور كنند. افزون بر اين، به علل ديگري نيز ذرات ريزتر از ذرات درشت تر زيان آورترند. در اثر استنشاق ذرات ريز درصد بيشتري (احتمالا تا ده برابر) از غلظتي كه در معرض تنفس قرار گرفته است در شش­ها مي­نشينند. افزون برآن ، معلوم شده است كه ذرات ريز از شش­ها مشكلتر كنده مي­شوند. اين مقدار اضافي و زمان توقف بيشتر ذره، تاثير زيان آور آنرا افزايش مي­دهد.

هنگام استنشاق ، چگالي ذره نيز بر ميزان فرو نشستن و توقف مادۀ ذره­اي در شش­ها مؤثر است. ذراتي كه چگالي بالايي دارند هنگامي كه در دستگاه تنفسي به طرف پايين مي­روند به اين علت كه جرم و در نتيجه اينرسي بيشترشان موجب مي­شود كه به ديواره­هاي دستگاه تنفسي بچسبد ، مانند ذرات درشت­تري كه چگالي كمتري دارند ، عمل مي­كنند. بدين ترتيب يك ذره اورانيم اكسيد با چگالي ۱۱ و قطر ۱ ميكرون در دستگاه تنفسي مانند ذره­اي با قطر چند ميكرون عمل مي­كند و از اين رو فرونشستن آن در ريه بيشتر از   ذره­اي با همان اندازه ولي چگالي كمتر است.

عوامل ديگري كه در سميت ذرات استنشاق شده مؤثرند، عبارتند از سرعت و عمق نفس و ميزان فعاليت جسماني كه در حين تنفس انجام مي­دهيم. نفس عميق و كند موجب مي­شود كه مقدار بيشتري از ذرات در شش­ها فرو نشينند. فعاليت جسماني شديد نه فقط به علت تعداد بيشتر و عميقتر نفس­ها در همان جهت عمل مي­كند، بلكه گردش خون را نيز سريعتر كرده موجب مي شود كه انتقال بعضي از هورمون­هايي كه بر مواد مضر براي شش­ها اثر زيان آوري دارند ، به مقدار سمي برساند. دماي محيط نيز تاثير سمي مواد استنشاق شده را تغيير مي دهد. دماي بالا عموماً موجب بدتر شدن تاثير مي شود ، دماهاي زير دماي معمولي نيز همان اثر را دارند اما به ميزان كمتر.

جنبـه­هاي زيست شناختي گازها و بخارها

جذب و نگهداري گازها و بخارهاي استنشاق شده توسط بدن به وسيلة عواملي متفاوت از آنچه در مورد ذرات ريز عمل مي­كردند كنترل مي­شوند. انحلال پذيري گاز در محيط آبي دستگاه تنفسي ، عمقي را كه گاز در آن نفوذ خواهد كرد ، تعيين مي­كند. بدين ترتيب استنشاق مقدار اندكي آمونياك يا گوگرد ديو كسيد كه بسيار انحلال پذيرند ، بسته به غلظتي كه دارند به حبابچه­هاي ريه مي­رسند ، در حالي كه از اوزن و كربن دي سولفيد نامحلول مقدار نسبتاً كمي در قسمت بالايي دستگاه تنفسي جذب مي­شوند.

مقدار گاز يا بخاري كه به دنبال استنشاق آن در جريان خون جذب مي­شود نه به ماهيت ماده بلكه به ويژه به غلظت آن در هواي استنشاق شده و سرعت دفع آن از بدن بستگي دارد. اگر غلظت يك گاز معين در هوايي كه استنشاق مي شود ثابت بماند، غلظتش در خون به حد معيني مي­رسد كه قطع نظر از آنكه چه مدت استنشاق شده باشد ، هيچ گاه از آن تجاوز نمي­كند. براي مثال با استنشاق ppm  ۱۰۰ كربن مونوكسيد از هوا ظرف ۴ تا ۶ ساعت غلظت آن در خون به يك حد تعادلي برابر با ۱۳% كربوكسي هموگلوبين      مي­رسد. تنفس بيشتر كربن مونوكسيد با همان غلظت، سطح كربن مونوكسيد خون را هيچ بالا نمي­برد ، اما با افزايش غلظت كربن مونوكسيد در هوا ، در نهايت سطح تعادلي جديدي حاصل مي شود.

فرو دادن يا بلعيدن (Swallowing or Ingestion  )

مسموميتي كه از فرو دادن مواد ناشي مي شود بسيار كمتر از مسموميت حاصل از استنشاق در محيط كار روي مي­دهد ، زيرا كه دفعات و ميزان تماس دهاني با مواد سمي به مراتب كمتر از تماس  استنشاقي است. به اين علت ، از نظر فرو دادن فقط سمي­ترين مواد مورد توجه اند. در جذب مواد سمي از طريق استنشاق مجراي بلع نيز شركت دارد. شركت آن در جذب بدن بدين ترتيب است كه آن قسمت از مادة استنشاق شده كه در قسمت بالايي دستگاه تنفس فرو مي­نشيند با عمل مژك­ها از آن قسمت دستگاه روبيـده و در نهايت فرو داده مي­شود.

با وجود اينكه مواد هنگام عبور از معده در محيطي اسيدي كه نسبتاً قوي است قرار گرفته و هنگام عبور از روده در محيطي قليايي واقع مي­شوند، جذب يك مادة سمي از دستگاه معدي- رودي به درون خون معمولاً بسيار ناقص انجام مي­شود. از سوي ديگر، ملاحظاتي نظير آنچه در زير مي­آيد ، در جذب كم مؤثر است :

۱- غذاها و مايعاتي كه با مادة سمي مخلوط شده­اند ، نه فقط باعث رقيق شدن آن مي­شوند ، بلكه به علت تشكيل مواد نامحلول حاصل از تركيب مادة سمي با موادي كه معمولاً در چنين غذاها و مايعاتي وجود دارند، ميزان جذب آن را نيز كاهش مي­دهند.

۲- در طول روده نوعي گزينش­پذيري در جذب مواد وجود دارد كه براي محدود كردن ميزان جذب مواد غير طبيعي جلوگيري مي­شود

۳- مواد سمي به دنبال جذب شدن در جريان خون ، مستقيماً به كبد مي­رود و كبد غالب مواد را با سوخت و ساز تغيير مي­دهد ، از هم مي­پاشاند و غير سمي مي­كند.

 

 

چند نمونه از مواد شيميايي به شدت سمي و مكانيسم اثـر آنها

• سيانيد نمونه­اي از مواد بسيار سمي

يون سيانيد ناشي از عوامل سيانيددار به طور برگشت پذير آنزيم سيتوكروم اكسيداز را از فعاليت باز مي‌دارد كه نتيجه آن با وجود حضور اكسيژن در بافت‏ها، خفگي و مرگ است. در واقع سيانيد برخلاف مونواكسيدكربن كه مانع انتقال اكسيژن به سلول‏ها بشود، با آنزيم‏هاي اكسيدكننده مانند سيتوكروم اكسيداز تداخل مي‏كند. اكسيدازها آنزيم‌هايي هستند كه داراي يك يون فلزي (معمولاً مس يا آهن) مي‏باشند. آن‏ها اكسايش تركيباتي مانند گلوكز را كاتاليز مي‏كنند.

Oxidase

Metabolite(H₂)  +  ½ O₂                      Oxidized Substance + H₂O  + Energy

در حالت طبيعي اتم آهن موجود در سيتوكروم اكسيداز، از حالت اكسايش ۲ (Fe²⁺) به حالت اكسايش۳ (Fe³⁺) اكسيد مي‌شود تا بدين ترتيب الكترون‌هاي لازم براي كاهش اكسيژن فرآهم گردد.  پس از آن در فرآيند ديگري آهن دوباره با دريافت الكترون به حالت اكسايش ۲ باز مي‏گردد. در صورتي كه تركيب سمي سيانيد وارد بدن شود، يون سيانيد با كاتيون آهن آنزيم اكسيداز كمپلكس پايداري تشكيل مي‏دهد و بدين گونه الكترون‏هاي لازم براي فرآيندهاي اكسايش و كاهش كه مي‏بايد از اكسايش آهن ۲ به دست آيد فرآهم نمي‏شود. در اين شرايط با اينكه اكسيژن به مقدار كافي وارد سلول‏ها شده ولي مكانيسمي كه از طريق آن اكسيژن بتواند به مصرف برسد مختل شده و از اين رو سلول دچار مرگ مي‏شود و چنانچه اين اختلال در مراكز حياتي رخ دهد، مصدوم جان خود را از دست مي‏دهد. از عوارض اصلي اين عوامل افزايش سريع آهنگ تنفس مي‏باشد كه معمولا پس از ۱۵ دقيقه مرگ فرا مي‏رسد. البته بدن مكانيسمي دارد كه خود را به آهستگي از چنگ يون سيانيد مي‏رهاند. همان‌طوركه در آغاز بحث گفته شد واكنش سيانيد با آنزيم اكسيداز برگشت پذير است و آنزيمي مانند ردآناز(Rhodanase) كه تقريباً در تمام سلول‏ها وجود دارد، مي‏تواند يون سيانيد را به يون  تيوسيانات كه نسبت به سيانيد بي‌ضررتر است تبديل كند. اين مكانيسم براي نجات  افرادي كه به وسيله سيانور مسموم شده‏اند كارايي لازم را ندارد چراكه در هر زمان مقدار بسيار اندكي يون تيوسولفات در بدن وجود دارد. با اين حال تركيبات حاوي تيوسولفات، نظير تيوسولفات سديم به ويژه اگر پيش از مسموميت فرد با سيانيد به كار رود در نجات مصدوم كمك قابل توجهي مي‏كند. چراكه يون سيانيد به يون تيوسيانات تبديل مي‏شود.

Fe²⁺  Cytochrome Oxidase   Fe³⁺

ADP                                                         ATP

واكنش طبيعي تبديل ADP به ATP در سلول‏ها

Fe²⁺                             Fe³⁺

                                                  Cytochrome Oxidase(Fe)…..CN^–

ADP                                                        ATP

اختلال در واكنش طبيعي تبديل ADP به ATP در سلول‏ها

بر اثر مسموميت  آنزيم سيتوكروم اكسيداز به وسيله سيانيد

شاخص‌هاي كمي تأثير سيانيد هيدروژن

عامل شيميايي	علامت اختصاري	LCt   برحسب mg.min/m3	LD50 برحسب mg/kg	ECt برحسب mg.min/m3
سيانيد هيدروژن	AC	۴۵۰۰	۱	بيش از ۳۰۰۰ (۶۰ دقيقه)

درمان مسموميت ناشي از عوامل خون داراي يون سيانيد

درمان مسموميت با هيدروژن سيانيد مبتني بر بيرون راندن يون CN از سيتوكروم اكسيداز است. اين كار به وسيله  ليگندهاي ديگر، و همچنين افزودن مقداري تيوسولفات به خون براي تشديد سم‌زدايي طبيعي بدن از CN^– است.  ( سم زدايي طبيعي با تبديل يون سيانيد به يون تيوسيانات به كمك آنزيم ردوناز انجام مي‌گيرد.)

S₂O₃^—  +  CN^–                              SCN^–  +  SO₃^—

برخي از مراكز پزشكي در برخورد با مسموميت سيانور از دي كبالت ادتات(كلوسيانور) به عنوان ليگند CN^– با تيوسولفات استفاده مي‌كنند. شايان ذكر است هر دو دارو  به صورت تزريق درون رگي تجويز مي‌شود.

رهيافت ديگر، اكسايش بخشي از هموگلوبين خون به متاهموگلوبين(Met hemoglobin) است كه داراي ميل تركيبي زيادي نسبت به CN^– است. اين اكسايش با به‌كارگيري ۴-دي متيل آمينو فنل(DMAP) صورت مي‌گيرد كه به سرعت توليد متهموگلوبيناميا (Methemoglobinemia) مي‌كند و عليه مسموميت انسان در برابر سيانور به كار مي‌رود. البته DMAP  بايد به وسيله تيوسولفات پشتيباني شود. اين تركيب را مي‌توان به صورت تزريق درون عضله‌اي تجويز كرد. تركيب مناسب ديگر در زمينه مقابله با عوامل سمي خون سيانيدي، به كارگيري تركيب ايزوآميل نيتريت (Amyl Nitrite or Isoamyl Nitrite) با فرمول (CH₃)₂CHCH₂CH₂NO₂ است كه شيوه كاربرد آن تنفسي است.  ايزو آميل نيتريت يك اكسيد كننده قوي است و براي اكسايش Hb به MetHb به كار مي‌رود.

 

• مسموميت با متانول(Methanol)

نام متانول با فرمول شيميايي (CH₃OH) برگرفته از واژه‎هاي يوناني متي (Meti) به معني شـراب و ايلو(Ilo) به معني چوب و در كل به معناي الكل چوب است كه نخستين بار در ۱۶۶۱ به وسيله آقاي رابرت بويـل از تقطير چوب به دست آمد. كاربردهاي عمده اين الكل شامل تهيه انواع مواد شيميايي از جمله فرم‎آلدييد، ضديخ، حلال براي انواع تركيبات شيميايي و رنگ‎ها، تهيه كمك سوخت خودروها، عامل تقليب (Denaturant) براي الكل سفيد بوده و ده‎ها كاربرد ديگر هم در صنايع گوناگون شيميايي دارد. اين الكل مايعي است شفاف، بي‎رنگ و بسيار قطبي است كه به راحتي با آب و الكل سفيد و اترها امتزاج‎پذير است. تا كنون بيش از صدها مورد مرگ و مير ناشي از خوردن يا استنشاق متانول گزارش شده است كه اغلب به علت جايگزيني اين نوع الكل به جاي اتانول بوده است. بيشترين خطر شناخته شده متانول براي سلامت انسان، كوري در اثر نوشيدن است. همچنين متانول اختلالات گوناگوني در كبد، كليه‎ها، قلب، شش‎ها و مغز ايجاد مي‎كند. آثار سمي متانول به احتمال زياد در نتيجه تجزيه آن به اسيد فرميك يا جوهر مورچه با فرمول شيميايي(HCOOH) و يا فرم‎آلدييد(HCOH) در بدن است. پژوهش‎ها حاكي از آن است كه فرم‎آلدييد موجب تخريب گروهي از سلول‎هاي شبكيه مي‎شود. نكته حائز اهميت اينكه متانول براساس ميزان آب موجود در بافت‎هاي بدن منتشر مي‎شود. چنانچه متانول نوشيده شود، ترشح اين ماده از شش‎ها (ريه‎ها) و كليه‎ها ممكن است دست‎كم تا ۴ روز ادامه يابد. مواد حاصل از تجزيه متانول باعث ايجاد اسيدوز شديد مي‎شود و pH ادرار ممكن است به عدد ۵ كاهش يابد. (بازه طبيعي pH ادرار ۵ تا ۵/۷ است ولي حد متوسط آن ۶ مي‎باشد).

دوز كشنده متانول در برخي منابع ۱۰۰- ۲۵ ميلي‎ليتر و در برخي ديگر ۲۵۰-۶۰ ميلي‎ليتر گزارش شده است.  همچنين حدآستانه(Tolerance) بخار متانول در هوا براي كساني كه در معرض آن براي ۴۰ ساعت در هفته كار مي‎كنند، ppm 200 (200 قسمت در يك ميليون قسمت) مي‎باشد.

اقدامات لازم هنگام مسموميت با متانول

تظاهرات اصلي مسموميت با متانول، اختلالات بينايي و اسيدوز مي‎باشد. با اين حال مسموميت با متانول و علائم ناشي از آن در دو حالت حاد و مزمن در جدول زير خلاصه شده است.

جدول ۲) مسموميت با متانول و علائم ناشي از آن در دو حالت حاد و مزمن

مسمـوميت حـاد (ناشي از مسموميت خوراكي،‌ تنفسي و يا پوستي)	۱) خفيف: خستگي، تهوع و پس از يك دوره نهفتگي تاري موقت در ديد مشاهده مي‎شود.
	۲) متوسط: سردرد شديد، گيجي، تهوع، استفراغ و خستگي اعصاب مركزي و كاهش ديد به صورت موقت يا دائم پس از ۲ تا ۶ روز.
	۳) شديد: پيشرفت سريع علائم حالت مسموميت متوسط، سيانوز،‌كوما، افت فشار خون، گشادي مردمك‎ها و اختلالات شديد بينايي،‌ كاهش سطح خوني بي‎كربنات و نارسايي تنفسي و در نهايت مرگ.
مسموميت مزمن (بيشتر در اثر استنشاق)	اين مسموميت در ابتدا موجب اختلالات بينايي با تاري خفيف در ديد شده و محدوديت ميدان بينايي و گاهي كوري كامل از عواقب بعدي آن است.

در مسموميت حاد با متانول به ويژه زماني‎كه تشخيص داده نشود، حدود ۲۵ تا ۵۰ درصد بيماران بهبود نمي‎يابند. همچنين در اختلالات بينايي كه يك هفته ادامه داشته باشد احتمال بهبود نيست.

چنانچه بلع اتفاق افتاده باشد،‌ كمك‎هاي نخستين بايد صورت گيرد و حتماً بايد به پزشك يا مراكز درماني مراجعه شود. اقدامات فوري در اين زمينه در صورتيكه مسموميت با متانول در عرض ۲ ساعت تشخيص داده شود شامل خوراندن شربت ايپكاك(تهوع‎آور) و سپس شست و شوي معده با ۲ الي ۴ ليتر آب ولرم حاوي ۲۰ گرم در ليتر بي‎كربنات سديم يا همان جوش شيرين مي‎باشد.

ثابت شده است كه اتانول اثر نسبي در معالجه مسموميت متانول دارد چراكه اتانول با مسدود كردن سوخت و ساز(متابوليسم) متانول به تركيبات سمي فرم‎آلدييد و اسيد فورميك، اثرات سمي آنرا كاهش داده و اين وضعيت به كليه‎ها اجازه مي‎دهد كه متانول تغيير نيافته را دفع كنند. بدين منظور ابتدا اتانول ۵۰ درصد را به مقدار ۵/۱ ميلي‎ليتر به ازاي هر كيلوگرم وزن بدن بيمار به صورت خواراكي به بيمار تجويز مي‎كنند. (حدود ۱۰۰ ميلي‎ليتر براي فرد ۷۰ كيلوگرمي) سپس به منظور كاهش سوخت و ساز متانول و دادن فرصت كافي به كليه‎ها جهت دفع آن، نيم تا يك ميلي‎ليتر اتانول به ازاي هر كيلوگرم وزن بدن بيمار را هر ۲ ساعت به صورت خوراكي يا درون وريدي به مدت ۴ روز به بيمار تجويز مي‎كنند. سطح خوني اتانول بايستي به ۵/۱-۱ ميلي‎گرم در ميلي‎ليتـر (mg/mL) برسد. با اين حال موارد كلي زير به عنوان اقدامات عمومي مي‎بايد مد نظر قرار گيرد:

• درمان حالت اسيدوز ناشي از مسمويت متانول با تجويز بي‎كربنات سديم(جوش شيرين)
• تجويز حدود ۴ ليتر مايعات چه به صورت خوراكي و چه به صورت وريدي به منظور ثابت نگه داشتن ميزان دفع ادرار
• در صورت پيشرفت سريع علائم مسموميت و عدم پاسخ‎دهي بيمار به تجويز اتانول و عوامل قليايي انجام دياليز تا كاهش متانول به زير مقدار ۵۰ ميلي‎گرم در دسي‎ليتر(mg/dL )خون ضروري است.
• تغذيه بيمار با غذاهاي كم حجم در فواصل زماني ۳ تا ۴ ساعت.
• حفظ گرماي بدن
• درمان حالت كوما
• عوامل سمي اعصـاب (Nervous Agents)

عوامل شيميايي اعصاب يا  تركيبات آلي فسفردار (Organophosphorus) اثرشان را بر روي سيستم اعصاب مركزي و محيطي از طريق مهار آنزيم استيل كوليــن استــراز(Ach E) اعمال مي‏كنند. اين تاثير شامل  اتصال غير قابل برگشت بين عوامل شيميايي اعصاب با عامل استيل كولين استراز مي‏باشد. عوامل عصبي پايدار بوده و زماني كه پراكنده شوند به شدت سمــي هستند. از طريق پـوست و تنفس به سرعت جذب مي‏شوند و حتي در مقادير كمتر از ۱ ميلي‌گرم (كمتر از يك پنجاهم قطره) انسان را مي‏كشد.  مهمترين آنها عبارتند از: تــابـون (GA)، ســاريـن(GB)، ســومـان(GD)  و VX  . عوامل شيميايي اعصاب براي انسان در مقادير تقريباً ۱ تا ۲ mg براي كشتن يك انسان ۷۰ كيلوگرمي در عرض چند دقيقه كافي است. عوامل عصبي به صورت بخار يا آئروسل(Aerosol) پس از تماس با بدن يا تنفس به سرعت  جذب خون مي‏شوند و علايم مسموميت در زماني كمتر از ۵ دقيقه پس از تنفس ظاهر مي‏گردد. اين علايم شامل:

• تنگ شدن مردمك       ۷- اسهـال
• اسپـاسم مژگاني       ۸- عـرق ريزي

 ۳- آبـريزش بينــي                         ۹- كاهش فشار خون

 ۴- تنگ شدن مجاري هوايي            ۱۰- گيجـي و گنگي

۵- بي اشتهايي                                ۱۱- كاهش پاسخ‏هاي عصبي

۶ – تهـوع                                      ۱۲- و سرانجام تشنج و مرگ است.

 

درمان دارويي مسموميت با عوامل عصبي

با توجه به چگونگي مكانيسم اثر عوامل عصبي براي مقابله و درمان تاثيرات آن دو روش مطرح مي‏باشد:

۱) كاهش اثرات استيل كولين حاضر در پيوستگاه عصبي-عصبي يا عصبي-عضلاني (يا به عبارتي در عصب وابران) با به كارگيري دارويي  نظيرآتروپين.

۲) فعال سازي آنزيم بازداري شده به شيوه حذف گروه فسفونيل از محل فعال سريـن به كمك يك عامل هسته دوست.

پادزهر موثر در برابر عوامل اعصاب كه به صورت آمپول خودكار در اختيار نظاميان قرار مي‏گيرد. آمپول تزريقي خودكار آتروپين(Atropine Injection) حاوي ۲ ميلي‌گرم آتروپين بوده و جزو اقلامي است كه هميشه به همراه ماسك ضد گاز و به تعداد ۳ عدد وجود دارد. شيوه تزريق بدين ترتيب است كه اگر آلودگي شيميايي از نوع عامل اعصاب اعلام شد، نفر درپوش لاستيكي آمپول را برداشته و با ضربه آمپول را به عضله خود وارد مي‌كند كه بدين شكل سوزن آمپول به طور خودكار وارد عضله شده و آتروپين تزريق مي‌گردد. تركيب آمپول آتروپين (Atropine)  از يك گشاد كننده رگ و يك تقويت كننده قلب تشكيل شده و امكان دفع سريعتر سم را ميسر مي‏سازد. در واقع اين مواد در صورتي موثر واقع خواهند شد كه قبل از آلوده شدن تزريق شود.

 

• مسموميت با عوامل سمي خفه­كننده

    فسژن Phosgene  با شناسه نظامي CG يكي از مواد اوليه و حدواسطه‎هاي مهم براي تهيه پليمرها (پلي‎اورتان و پلي‎كربنات)، الياف مصنوعي، رنگ‎ها، حشره‎كش‎ها و علف كش‎ها است. اين تركيب يك عامل كلرينه كننده است كه مصارف غيرنظامي زيادي دارد و در زمره ارزان‎ترين مواد شيميايي است.  فسژن افزون بر كاربردهاي غيرنظامي در صنايع شيميايي، يكي از خطرناك‌ترين گازهاي سمي گروه عوامل خفه‌كننده مي‌باشد، چراكه در ساعات نخست به‎كارگيري، شخص از آلوده شدن محيط به وسيله آن چيزي احساس نمي‌كند، بلكه آثار و عوارض آن هنگامي مشخص مي‌گردد كه وارد دستگاه تنفسي شده و جذب ريه گردد كه اين امر موجب زخم شدن ريه مي‌شود.

شخص در زمان جذب اين گاز احساس نيرو و فعاليت بيشتري مي‌نمايد. زمان ظهور عوارض فسژن بين ۲ تا ۶ ساعت است. اين ماده‌ در شش‌ها ايجاد زخم و تاول مي‌كند. در غلظت‌هاي سنگين عوارض آن به صورت خارش و سوزش در مجاري تنفس ظاهر مي‌شود. در كل عوامل خفه كننده از جمله فسژن موجب بروز ادم ريوي با منشا غيرقلبي شده، همچنين با اكسيداسيون ليپيدي نفوذ پذيري رگ‌ها را  افزايش مي‌دهد. فسژن و دي فسژن  پس از استنشاق در اثر مجاورت با رطوبت شش‌ها هيدروليز شده و موجب توليد اسيد هيدروكلريك مي‌شود.(البته اين حالت در صورت تماس با دوزهاي بالا رخ مي‎دهد.) اين اسيد مويرگ‌هاي ششي را از بين برده و بدين گونه مبادله اكسيژن با خون  به سبب تجمع آب ميان‌بافتي در شش با مشكل مواجه مي‌شود و در صورت مسموميت شديد موجب خفگي و مرگ مي‌گردد كه اين حالت              ((غرق شدن در خشكي)) ناميده مي‌شود. در اين حال شخص مسموم در اندك زماني( چند دقيقه) با داشتن عوارض تنگي نفس شديد و خفگي مي‌ميرد.

(Phosgene)           Cl₂C=O  +  H₂O                               CO₂   +  ۲HCl

فسژن در اثر مشتعل شدن حلا‏ل‎هاي كلرينه شده نظير CCl₄ و يا سوختن پلاستيك‎هاي كلردارنظير PVC         (لوله‎هاي تجاري پليكا) ايجاد مي‎شود. لازم به يادآوري است كه آثار سمي ماده كلروفرم(قبلاً به عنوان داروي بيهوشي به‎كار مي‎رفته) و حلال تتراكلرايد كربن ناشي از تبديل آن در كبد به فسژن در نتيجه كاركرد آنزيم سيتوكروم P-450  مي‎باشد.

تري‎كلرومتانول ناپايدار

CHCl₃                               HOCCl₃                    Cl₂CO  +    HCl

در كبد

Cytochrom P450

.

.

CCl₄                               CCl₃ + O₂                   CCl₃OO              Cl₂CO

نحوه انبارش مواد شيميايي

هنگام كار با مواد شيميايي در اثر سهل­انگاري و عدم وجود تدابير ايمني و حفاظت ممكن است در اثر حادثه، موارد زير به وقوع بپيوندد:

• آتش­سوزي
• انفجار
• خروج مواد خورنده و سوزاننده
• رهايي بدون كنترل گازها
• پخش مواد جامد پودري
• پخش مواد راديواكتيو

جابه­جايي مواد شيميايي تابع پارامترهاي زير است:

• حالت فيزيكي
• خاصيت شيميايي
• مقدار ماده مورد حمل
• فاصله بين مبدا و مقصد

معمولاً حمل و نقل مواد شيميايي به دو صورت انجام مي­شود:

• پيمانه­اي يا ناپيوسته (Batch): در اين روش مواد داخل مخازن و بشكه­ها قرار داده شده و به وسيله كاميون، راه­آهن و يا كشتي حمل و نقل مي­شود.
• پيوسته (Continuous) : در اين روش مواد به وسيله تسمه نقاله و يا خطوط لوله انتقال داده مي­شود.

 

ايمني انبارهاي مواد شيميايي

گرچه انبارها در حالت كلي به صورت روباز و مسقف ساخته مي­شوند با اينحال در بيشتر صنايع بزرگ انبارهاي مواد شيميايي مسقف مي­باشند. انبارهاي مسقف به سه دسته زير  تقسيم­بندي مي­شوند:

• انبارهاي مواد شيميايي و دارويي
• انبارهاي مواد سوختني و نفتي
• انبارهاي مواد خشك

 

نكات مهم در احداث انبارهاي مواد شيميايي عبارتند از:

• بايد از سطح زمين­هاي اطراف بالاتر باشد.
• آبگير و نمناك نباشد.
• ديوارها و سقف­ها بدون استثنا بايد از مصالح غيرقابل اشتعال ساخته شود.
• كف انبار بايد با بتن مسلح ساخته شده و مقاوم باشد تا در برابر فشار وزن اجسام مقاومت كافي داشته باشد.
• كف انبار بايد داراي شيب ملايم باشد تا در صورت شست و شو، پساب در نقاط مختلف آن تجمع نيابد.
• فاصله بين انبارها بايد به گونه­اي باشد كه ماشين­هاي آتش­نشاني به راحتي ميان آنها حركت كند.
• درهاي انبار بايد از جنس فلز و سطح داخلي آنها صاف و بدون شكاف باشد.
• پنجره­هاي انبار بايد فلزي و مجهز به حفاظ و تور سيمي باشد.
• درون انبارها بايد به نسبت حجم آن دستگاه تهويه و هواكش داشته باشد.
• سيم­كشي برق انبار شيميايي بايد توكار بوده و درون لوله­هاي مخصوص انجام گيرد. كليدها و پريزهاي و سيستم­هاي روشنايي بايد از نوع ضد جرقه باشد.
• لامپ­هاي روشنايي بايد داراي حفاظ با حباب باشد.
• دستگاه­هاي حرارتي شعله باز نبايد در انبارهاي شيميايي به­كار رو.
• انبار شيميايي بايد به وسايل و ابزار آتش­نشاني مجهز باشد.
• فواصل بين هر رديف از اجناس در انبارهايي كه عرض آنها بيش از ۲۰ متر است،    ۲ متر در نظر گرفته شود.
• در صورت تردد وسايل نقليه داخل انبار، مي­بايد اگزوز آن مجهز به فيلتر ضد جرقه باشد.
• نحوه چيدن بسته­ها بر روي هم، چيدمان بايد به شكل آجري باشد كه مهار لازم ايجاد شود.
• فاصله بين رديف­هاي كالا بايد حداقل ۲ متر بوده و ارتفاع آن نبايد بيش از ۵/۴متر باشد.
• فاصله كالاهاي ديوار جانبي حداقل ۶۰ سانتي­متر باشد.
• ارتفاع سقف كالا تا نزديك­ترين روشنايي نبايد كمتر از يك متر باشد.
• در انبار شيميايي استعمال دخانيات اكيداً ممنوع است.
• مواد ضايع بايد از انبار تخليه شود.
• آبدارخانه يا محل استراحت نبايد درون انبار باشد.
• اجناس موجود مي­بايد با طبقه­بندي و جداگانه انبار شود.
• مواد شيميايي كه قابليت تبخير دارند و روي پوست بدن تاثير مي‌گذارند مانند برم، سولفوريك اسيد، هيدروكلريك اسيد و هيدروفلوئوريك اسيد بايد در محل­هايي نگهداري شوند كه در آن جريان هوا مسدود نباشد. اگر اين مواد در قفسه قرار گيرند بايد هوا به طور آزاد در آن جريان داشته باشد و جداره‌هاي قفسه در مقابل نفوذ بخار اين مواد از ميان نرود.
• مواد شيميايي كه با هم ناسازگارند، اگر در مجاورت هم قرار گيرند با هم به شدت واكنش مي‌دهند. بدين جهت بايد آنها را در آزمايشگاه از يكديگر جدا نگهداشت و هيچ زمان در تماس با يكديگر يا مجاورت با هم قرار نداد چون ممكن است باعث اتفاق­هاي غيرمنتظره در انبار يا آزمايشگاه شوند.

 

نكات مهم در احداث انبارهاي مواد خشك عبارتند از:

• بايد توجه شود كه نورگير اين نوع انبارها از شيشه­هاي مات باشد.
• در قسمت بالاي انبار از دريچه­ها و تهويه استفاده شود.
• انبارها بايد مجهز به سيستم­هاي اعلام و اطفاء حريق باشد.
• فشار آب درون لوله­هاي آتش­نشاني آنها بايد ۶ اتمسفر باشد.
• فضاي انبار بايد غبارروبي شود و شيشه­ها و نورگيرها مجهز به تور سيمي مقاوم باشد.
• نصب دستگاه آب­فشان سقفي براي اين­گونه انبارها ضروري است.

 

آيين نامه حفاظتي در مورد حمل و نقل مواد شيميايي

• تمام لوله­ها و سيستم­هاي انتقالي بايد طوري تعبيه شوند كه حداقل ميزان نشت را تضمين كند.
• تمام فيلترها و قسمت­هاي اتصال بايد طوري ساخته شود كه در موقع عبور قطعات و ذرات ناخواسته، يا بروز آودگي به هرگونه كه باشد، سيستم را قفل و از عبور ناخواسته مواد جلوگيري كند.
• تمام نقاط جوشكاري شده خطوط انتقال سيالات در شهرها و ديگر اتصالات بايد در برابر نشت مقاوم باشند.
• تمام لوله­ها و يا مخازن مواد بايد برحسب قوانين و مقررات كشوري و آيين­نامه­هاي مربوط در اين مورد رنگ­آميزي و علامت­گذاري شوند.
• تمام لوله­ها، فيتينگ­ها و موارد مشابه استفاده شده در سيستم انتقال بايد مناسب با موادي باشند كه با آنها كار مي­كنند و در تماس هستند.
• دستگاه­هاي تنظيم فشار و يا كاهش فشار(شيرهاي فشارشكن) لازمه سيستم­هاي شيميايي هستند كه با فشار كار مي­كنند.
• در جايي كه گردهاي بسيار نرم به وسيله دستگاه­هاي هوايي (پنوماتيك) كه قسمت­هاي فلزي دارند انتقال داده مي­شوند بايد قسمت­هاي فلزي در تمام مسير انتقال از نظر هدايت الكتريك به يمكديگر و به زمين وصل باشند.
• در جايي كه مايعات از مخزن­هاي ذخيره به تانكرها و باركش­ها انتقال داده مي­شوند بايد بدنه فلزي مخزن ذخيره و نيز بدنه باركش را به زمين متصل كرد.
• نبايد مواد بسيار مخاطره­آميز از مناطق پرجمعيت عبور داده شوند.
• علامت مخاطره آميز بودن مواد موجود در تانكر كاميون بايد به طور آشكار به جدار بيروني تانكر چسبانده شود.
• اگر مواد شيميايي مخاطره­آميز ميان شهرها حمل و نقل شود، آيين­نامه ايمني وسايل حمل و نقل به همان شدت درون شهرها در بزرگراه­ها نيز مي­بايد اجرا شود.
• رعايت كليه نكات ايمني حمل و نقل(ترابري) براي انتقال مواد شيميايي مانند نصب علايم و نوشته­هاي لازم روي محموله و ديگر احتياط­هاي ايمني، الزامي است.
• تمام كاميون­ها و وسايل نقليه براي جا­به­جايي مواد شيميايي بايد به سيم برق­گير مجهز باشند.
• فاصله كافي براي عمليات انبار كردن و به­طور كلي مقررات موضوعه جهت مواد قابل اشتعال و انفجار بايد به­طور كامل رعايت شود.

نحوه خاموش­كردن و كلاس­هاي آتش

اصولاً براي ايجاد يك آتش­سوزي بايد سه عامل زير فرآهم باشد :

• حرارت
• ماده سوختني
• اكسيژن كافي

البته امروزه براي جلوگيري از ادامه آتش­سوزي و مهار سريع آن عامل چهارمي تحت عنوان واكنش­هاي زنجيري در اثر متصاعد شدن گازها در نظر گرفته شده و راه­هاي جلوگيري از آن مورد مطالعه قرار مي­گيرد.

مطابق با آيين­نامه پيشگيري و مبارزه با آتش­سوزي در كارگاه­ها، كليه كارگاه­ها در تمام ساعات شبانه­روز بايد داراي امكانات زير باشند:

۱)‌ تجهيزات كافي براي پيشگيري و مبارزه با آتش­سوزي

۲) افرادي كه داراي آموزش­هاي لازم در زمينه به­كارگيري درست وسايل اطفاء حريق باشند.

دسته­بندي مواد از نظر آتش­سوزي

• مواد خشك يا جامد: مانند چوب، لاستيك و پلاستيك، كاغذ و مقوا و…
• مايعات: مانند نفت، بنزين، حلال­هاي آلي، روغن­ها و …
• گازها: مانند استيلن، بوتان، هيدروژن و …
• فلزات: مانند سديم، منيزيم، پتاسيم و …
• تجهيزات الكتريكي

 

دسته­بندي آتش و مواد به­كار رفته براي خاموش­كردن آن

نوع مواد آتش­گير	مواد به­كاررفته براي اطفاء حريق
دسته A يا جامدات ( عموماً منشاء گياهي داشته و از خود خاكستر به جاي مي­گذارد.)	آب فشار بالا، كف و يا پودر
دسته B يا مايعات	كف، پودر و CO2
دسته C يا تجهيزات الكتريكي	CO2
دسته D يا جامدات فلزي	پودرهاي C و S

 

نكات مهم در برخورد با آتش­سوزي در پالايشگاه:

• تماس با شماره ۱۲۵
• معرفي خود
• معرفي محل كار
• اعلام نوع حادثه

بيشترين علت آتش­سوزي­ها در پالايشگاه

• نشت و ريزش مواد
• جوشكاري

بيشترين و كمترين آتش­سوزي­هاي اتفاق افتاده در پالايشگاه

بيشترين آتش­سوزي­	كمترين آتش­سوزي­
آيزوماكس ، تقطير و هيدروژن	آزمايشگاه

 

مراحل به­كارگيري خاموش­كننده­هاي دستي: (PASS)

• كشيدن ضامن (Pull)
• هدف قرار دادن ريشه يا بن آتش(Aim)
• فشار دادن دسته نازل خاموش كننده ( Squeeze)
• جارو كردن آتش با محتويات خاموش­كننده (Sweep)

 

 

 

 

ريخت و پاش مواد شيميايي از نظر زيست محيطي و ايمني

 

آلودگي: هر نوع برهم زدن تعادل طبيعي آلودگي(Pollution) ناميده مي‌شود يا به عبارت ديگر، آلودگي شامل وارد كردن مواد يا انرژي به وسيله انسان در محيط زيست است به طوريكه در نتيجه اين عمل منابع حياتي يا سلامت انسان در معرض خطر قرار گيرد. در واقع چنانچه اغراق نباشد مي‌توان گفت از وقتي انسان آتش را كشف كرد آلودگي محيط زيست آغاز شد و با پيشرفت او در زمينه‌هاي گوناگون علوم ميزان آن افزايش يافت.

در حال حاضر بشر از چهار آلودگي عمده در محيط زيست رنج مي‌برد كه عبارتند از:

۱- آلودگي آب

۲- آلودگي هوا

۳- آلودگي خاك

۴- آلودگي صوتي

زبـالـه و زبـالـه سـازي

مواد مفيد يا اشيايي كه از منابع شيميايي ساخته مي‏شوند، سرانجام روزي به صورت زباله در مي‏آيند. زباله در فرهنگ فارسي به معني خاكروبه و چيزهاي دور ريختني آمده است. هر انسان در طول عمر خود حدود ۶۰۰ برابر جرم خود در سن بلوغ زبــاله توليد مي‏كند.

سرانجام زباله‏هاي شهري و صنعتي

۱) زباله‏هاي شهري پس از جمع آوري به محل‏هايي دور از مناطق مسكوني منتقل شده و سپس به طور بهداشتي زير خاك مدفون مي‏شوند.

۲) فاضلاب شهري و صنعتي پيش از رها كردن در طبيعت، تصفيه مي­شوند تا از ورود مواد زيان آور و خطرناك به محيط زيست جلوگيري شود.

۳) زباله­هاي جامد قابل سوختن در دستگاه‏هاي زباله سوز مناسب ‏سوزانده شده و فرآورده‏هاي احتراق در فضا رها مي­شود.

۴) زباله‏هايي مانند كاغذ، شيشه، پلاستيك و آلومينيم بازگرداني مي­شوند.

۵) زباله‏هايي مانند مواد شيميايي سمي و مواد پرتوزا (پسماند كوره‏هاي اتمي) كه براي محيط زيست زيان آورند و در حال حاضر فناوري يا شگرد لازم براي از بين بردن آنها وجود ندارد انبار مي­شوند.

 

 

 

دفع ضايعات شيميايي

ضايعات شيميايي بايد به گونه‌اي جمع‌آوري و حمل‌و‌نقل شوند كه صدمه‌اي به اشخاصي كه با آنها سروكار دارند نزنند. مواد اشتعال‌پذير، مانند صافي­هايي كه با موادي از قبيل كاتاليزورهاي آتش‌گير يا مونومرهايي كه كاملاً پليمر نشده آغشته شده‌اند بايد در ظرف­هاي مخصوصي كه سرپوشي از جنس نسوز داشته باشند نگهداري شود و مشخصه‌هاي آنها را روي ظرف­ها نوشته شود.

مواد بسيار سمّي، گازهايي كه آتش‌گيرند و بخار ايجاد مي‌كنند و موادي كه با آب به شدت تركيب مي‌شوند (مثل سديم، هيدريدهاي فلزي، آلكيلها، كاربيد و فسفيدها) بايد در ظرف­هاي مخصوص به همراه برچسب­هاي مشخص جمع‌آوري شده و به گونه‌اي از ميان برده شود.

موادي را كه به آساني آتش مي‌گيرند يا مايعاتي كه در تماس با آب و اسيد و قليا آتش مي‌گيرند يا گاز و بخار سمّي ايجاد مي‌كنند نبايد در ظرفشويي ريخت (مثل سديم سولفيد)، بلكه اين مواد بايد به شكل صحيحي جمع‌آوري و از ميان برده شوند. افزون بر اين بايد توجه داشت كه در ظرف­هاي جمع‌آوري شده هيچ‌گونه واكنش شيميايي انجام نگيرد. همچنين فلزات سنگين نبايد در ظرفشويي ريخته شود. در آزمايشگاه بايد آنها را با مخلوطي از منيزيم هيدروكسيد به نسبت ۲ به ۱ تا ۱ به ۲ به شكل دانه‌اي درآورد و سپس آنها را در يك شيشه‌ي كروماتوگرافي نگهداري كرد و از ميان برد. با توجه به فعاليت گوناگوني كه هر كدام از آنها دارند بايد روشهاي متنوعي را براي هر يك از آنها به كار برد.

اگر ظرفي كه حاوي اين مواد است ترك داشته باشد، نبايد آن ظرف را در نزديكي شعله‌ي آتش گذاشت. بايد آتش را خاموش، هواي محوطه را تعويض و مواد جاري شده را برحسب خواص آن جمع‌آوري و از آن محل دور كرد. اگر ماده‌ي خطرناكي روي زمين پاشيده شود بايد آن را با مواد جاذب جمع‌آوري كرد، مانند موادي از قبيل قلياها، حلال­ها و روغن پارافين (البته پارافين به علت ويسكوز بودن به كندي جذب خواهد شد). اين اجسام را بايد پس از جمع‌آوري در ظرفهاي پلاستيكي ريخت و برحسب خواص هر يك آنها را به گونه‌اي از ميان برد. براي جمع‌آوري جيوه بايد آن را با گرد روي به صورت ملغمه و يا گوگرد جمع كرد. همچنين مي‌توان با زغال فعال آن را از بين برد كه دستور كار خاصي دارد.

نشانه­هاي مهم خطرات مواد شيميايي

توصيه‌هاي ايمني در آزمايشگاه و طرز كار با مواد شيميايي

كساني كه با مواد شيميايي سروكار دارند بايد بدانند كه چه خطرهايي از سوي مواد متوجه آنهاست و چگونه از نظر ايمني، خود را در مقابل آنها مصون نگهدارند. همواره از سوي كارخانه‌هاي بزرگ توليدكننده‌ي اين مواد و شركت­هاي بيمه توصيه‌ها و استانداردهايي ارائه شده است كه بايد كاملاً از سوي افراد رعايت و بدون اطلاع قبلي از كار با آنها خودداري شود.  مقدار و تنوع مواد شيميايي بسيار زياد است و هر روز بنا به نياز يا برحسب پژوهش­ها و اكتشاف­هاي جديد اين تعداد افزايش مي‌يابد. در نتيجه طرز كار و آشنا شدن با خطرهايي كه از لحاظ ايمني ممكن است اين مواد به وجود آورند امري ضروري است.

آگاهي از خطرهاي ناشي از مواد شيميايي و آگاه‌سازي ديگران از آن بسيار مهم است. جهت تحقق اين هدف سالهاست از سوي كشورهاي صنعتي دنيا، به ويژه آنهايي كه از لحاظ توليد مواد شيميايي بسيار پيشرفته‌اند براي كارخانه‌هاي توليد‌كننده‌ي مواد شيميايي نشانه‌هاي استانداردي مشخص كرده‌اند كه روي ظرفهاي محتوي مواد شيميايي نصب مي‌شوند. اين نشانه‌ها نشان مي‌دهد كه اين مواد چه خواصي دارند و چگونه بايد با آن كار كرد.

چگونگي طرز كار با مواد شيميايي

افرادي كه دائماً با مواد شيميايي سروكار دارند در وهله‌ي اول بايد با نشانه‌هاي استاندارد آشنايي كامل داشته باشند. بدون اطلاع از اين نشانه‌ها، نه تنها ممكن است جان خود را به خطر اندازند، بلكه باعث به خطر انداختن جان ديگر افرادي كه در اين گونه محيط­ها به كار مشغول‌اند نيز خواهند شد. كارخانه‌ي سازنده براي آشنايي با طرز كار و نگهداري اين مواد برچسبي موسوم به برچسب ايمني(Safety Label) روي آنها مي‌چسباند كه برچسب شامل سه علامت يا نشانه‌ي مخصوص است.

نشانه‌ي اول: خطر ماده را نشان مي‌دهد.

نشانه‌ي دوم: خطرهايي را كه ممكن است از اين مواد ناشي شود نشان مي‌دهد.

نشانه‌ي سوم: چگونگي مصون ماندن از آنها را نشان مي‌دهد.

افزون بر اينها، نشانه‌هاي ديگري نيز روي مواد وجود دارد كه چگونگي حمل آنها را نشان مي‌دهد. به عنوان نمونه روي شيشه‌اي كه حاوي استونيتريل (CH₃CN) است و در كارخانه‌ي مرك آلمان تهيه شده اين نشانه‌ها كاملاً مشخص شده است.

نشانه‌ي اول، كه به شكل جمجمه و شعله‌ي آتش است، نشان‌دهنده‌ي سمّي و كشنده بودن ماده است و همچنين خطر آتش‌سوزي را مشخص مي‌كند.

نشانه‌ي دوم، كه به صورت يك عبارت عددي است و با حرف R (از واژه‌ي Risk) شروع شده است اشاره به چگونگي خطرهاي آن مي‌كند، عبارت R:11-23-24-25 به صورت زير تعريف مي‌شود:

۱۱ ـ‌ به سهولت مشتعل نمي‌شود. ۲۳ ـ تنفس آن مسموم‌كننده است. ۲۴ ـ در صورت تماس با پوست، انسان را مسموم مي‌كند. ۲۵ ـ بر اثر بلعيدن، انسان مسموم مي‌شود.

نشانه‌ي سوم، اشاره به چگونگي مصون بودن دارد و باز به صورت عبارت عددي است و با حرف S آغاز شده است مانند: S-16-27-44. گفتني است S اشاره به واژه‌ي آلماني Sicherheit به معناي ايمني دارد. عدد ۱۶ به معني اين است كه ماده را از آتش دور نگهداريد و در مجاورت آن سيگار نكشيد، عدد ۲۷ اشاره به اين نكته دارد كه لباس آغشته به اين ماده را فوراً از بدن فرد بيرون بياوريد و بالاخره عدد ۴۴ به معني اين است كه اگر حالتان خوب نبود، فوراً به پزشك مراجعه كنيد.

در اينجا به توضيح در مورد هر يك از اين سه نشانه مي‌پردازيم.

نشانه‌ي اول

به صورت شكل، با حروف و علامت خطر،  در چند نوع ديده مي‌شود كه هر كدام نشان‌دهنده‌ي خطر ويژه‌اي است كه آن ماده در برخواهد داشت. مثلاً شكل با حرف E و نشانه‌ي خطر: نشان مي‌دهد كه اين جسم در شرايط ويژه‌اي انفجارپذير است مانند آمونيوم دي‌كرومات. شكل با حرف O و نشانه‌ي خطر: نشان مي‌دهد كه اين جسم قادر به اشتعال مواد سوختني است. بدين جهت، جلوگيري از آتش‌سوزي آن ناممكن خواهد بود مانند سديم پروكسيد و پتاسيم پرمنگنات. همچنين بايد از تماس آنها با يكديگر جلوگيري شود. شكل با حرف F نشان مي‌دهد كه جسم به آساني مشتعل مي‌شود كه اشتعال ممكن است در چند حالت اتفاق افتد.

۱) موادي كه خوبه­خود مشتعل مي‌شوند مانند آلكيل­هاي آلومينيوم يا فسفر (مانع تماس آنها با هوا شويد).

۲) گازهايي كه به آساني مشتعل مي‌شوند مانند بوتان و پروپان (از مخلوط شدن آنها با هوا و تماسشان با آتش جلوگيري كنيد).

۳) موادي كه بر اثر تركيب با آب، گاز اشتعال‌پذير توليد مي‌كنند، مانند هيدريدهاي سديم و ليتيم و آلومينيم (از تماس آنها با رطوبت جلوگيري شود).

۴) مايعاتي كه قابل سوختن هستند، مانند بنزن يا استون كه نقطه اشتعال آنها كمتر از  است (از آتش، گرما و جرقه دور باشند).

شكل با حرف T، نشان‌دهنده‌ي ماده‌اي بسيار سمّي است كه بر اثر نفس كشيدن، بلعيدن يا تماس با پوست بدن به سلامتي انسان ضرر مي‌زند و حتي باعث مرگ مي‌شود. مانند تاليم و تركيبات آن (از هر نوع تماس با بدن جلوگيري شود). شكل با حرف X_n، نشان‌دهنده‌ي ماده‌اي است كه باعث صدمه زدن به سلامتي انسان مي‌شود مانند پيريدين يا دي‌كلرومتان كه در صورت جذب در بدن حتي به مقدار بسيار كم به سلامت انسان لطمه مي‌زند (از تماس با بدن و تنفس بخار آن احتراز شود). شكل با حرف C، نشان‌دهنده‌ي ماده‌اي است كه باعث سوزش پوست بدن مي‌شود. آن را قرمز مي‌كند و باعث انهدام ياخته‌هاي بدن انسان و از ميان رفتن وسايل كار مي‌شود. مثل برم و سولفوريك اسيد (بخار آن تنفس نشود و از هر نوع تماس با بدن، چشم و لباس اجتناب شود). شكل با حرف X_i، نشان‌دهنده‌ي ماده‌اي است كه روي بدن، چشم و دستگاه تنفس، اثر نامطلوب مي‌گذارد، مانند محلول آمونياك (بخار آن تنفس نشود و از تماس با پوست و چشم جلوگيري شود).

 

نشانه‌ي دوم

خطرهاي ناشي از ماده‌ي شيميايي را نشان مي‌دهد و به صورت مجموعه‌اي از اعداد است كه با حرف R آغاز شده است، مانند عبارت R:11-23-24-25. براي آشنايي با چنين حروف و اعدادي جدول ۱ پيوست را ببينيد. گفتني است اين نشانه‌ها از R1 شروع مي‌شود و در حال حاضر به ‌R43 خاتمه مي‌يابد.

نشانه‌ي سوم

اشاره به ايمني دارد و از گروهي از اعداد تشكيل شده است. براي آشنايي با اين نشانه‌ها جدول ۲ پيوست را ببينيد. گفتني است اين نشانه‌ها از S1 شروع و به S45 خاتمه مي‌يابد.

افزون بر آشنايي با سه نشانه‌ي بالا بايد به نكته‌هاي ديگري نيز توجه داشت، مثلاً مايعاتي كه مي‌توانند بسوزند در آزمايشگاه تا چه مقدار بايد در دسترس باشند؟ اين مواد بر اثر ميزان اشتعال‌پذيري دسته‌بندي شده‌اند. به عنوان نمونه اگر حلال يا مايعي نقطه اشتعال پايينتر از  داشته باشد نبايد هميشه بيش از يك ليتر از آن در آزمايشگاه نگهداري شود و اگر مصرف آن زياد است بايد در ظرف­هايي كه شكستني نيستند قرار داده و در محل معيني نگهداري شوند و تا آنجا كه ممكن است كوشش شود مقدار آنها را در آزمايشگاه به كمترين مقدار ممكن محدود ساخت. مايعاتي كه به آساني آتش مي‌گيرند و مرتب در آزمايشگاه استفاده مي‌شوند از قبيل استون، ايزوپروپيل الكل، نبايد در ظروف نازك شيشه‌اي ريخته شوند بلكه تا حد امكان در بطري‌هايي از جنس پلاستيك نگهداري شوند. در صورت استفاده از مواد با حجم بيشتر به ويژه در كارخانه‌ها بايد شرايط خاصي را به كار برد. در ضمن براي از ميان بردن اين مواد و ضايعات آن، شرايطي وجود دارد كه بايد رعايت شوند، به خصوص براي جلوگيري از آلوده كردن محيط زيست آنها را در ظرفهاي مخصوصي جمع‌آوري مي‌كنند و سپس بر حسب نوع آن مواد، از راههاي گوناگون آنها را از ميان مي‌برند، بنابراين قانون­هايي كه براي حفظ و ايمني ارائه شده‌اند بايد به شرح زير رعايت شوند:

۱) افرادي كه در آزمايشگاه كار مي‌كنند بايد تعليم ديده و اطلاعات علمي كسب كرده باشند.

۲) هنگام كار، عينك و اگر لازم باشد دستكش حفاظتي به كار برده شود.

۳) كارهاي آزمايش را بيشتر بايد زير هود انجام داد.

۴) از تماس مواد با پوست بدن، چشم، دهان يا دستگاه تنفسي جلوگيري شود.

۵) اگر مواد روي دست پاشيده شوند بايد اول با يك پارچه خشك آنرا پاك كرد، سپس با آب سرد آنها را شست و در نهايت با آب گرم و صابون آنرا تميز كرد.

۶) اگر مواد به چشم پاشيده شوند بايد با آب آنرا شست و فوراً به پزشك مراجعه كرد.

۷) اگر لباس با موادي كه روي پوست بدن اثر نامطلوب مي‌گذارند آغشته شد بايد فوراً آن را از تن بيرون آورد.

احتياط !

هنگامي كه شيشه‌اي را از مواد مايع پر مي‌كنيد به نكات زير توجه كنيد:

۱) كم‌كم و با قيف يا وسيله‌اي ديگر، آن مايع را در شيشه بريزيد.

۲) لوازمي را انتخاب كنيد كه عايق الكتريسيته باشند، مثلاً هيچگاه يك قيف فلزي را براي ظروف شيشه‌اي يا پلاستيكي به كار نبريد.

قوانين و توصيه‌هاي ايمني در كار با مواد شيميايي

با توجه به قوانين مذكور، براي حفاظت و ايمني در آزمايشگاه، غلظت هر ماده شيميايي در محل كار حدي دارد كه از آن نبايد تجاوز كند كه با عنوان حداكثر غلظت در محل كار مشخص شده است.

اين مواد ممكن است در محل كار به صورت گاز، بخار يا گرد باشند كه برحسب خواص به سه دسته رده‌بندي شده‌اند:

۱) موادي كه جذب پوست مي‌شوند: اين مواد به آساني مي‌توانند جذب بدن شوند و اغلب، بدون ‌آثار قبلي باعث مسموميت خواهند شد.

۲) اجسامي كه موجب حساسيت مي‌شوند: اين حساسيت برحسب قدرت بدني شخص به كندي يا تندي بروز خواهد كرد.

۳) گازها و گردهايي كه استنشاق مي‌شوند: اين مواد هنگام ورود به دستگاه تنفسي آثار خود را بروز مي‌دهد. در راهنماهاي استفاده از مواد، جدول­هايي وجود دارد كه انواع مواد شيميايي و حداكثر غلظت­هاي آنها در محل كار و سرطان‌زايي آنها را مشخص كرده است. در اين جداول خاصيت حساس‌كنندگي يا اشتعال‌پذيري بسياري از مواد از قبيل پروكسيدهاي آلي حتي در بعضي از غلظت­هاي بسيار كم مشاهده مي‌شود. جدول ۱ به عنوان نمونه حداكثر غلظت مجاز چند ماده‌ي شيميايي را نشان مي‌دهد.

جدول ۱٫ حداكثر غلظت مجاز مواد شيميايي در محل كار (به همراه توصيه‌هاي ايمني).

 

مواد	فرمول شيميايي	ملاحظات	حداكثر غلظت در محل كار ۳ mg/m و ۳ mL/m		فشار بخار در دماي  برحسب ميلي‌بار
بنزن	C6H6	سرطان‌زا			۱
اتيل‌اتر	C2H5OC2H5	سرطان‌زا	۱۲۰۰	۴۰۰	۵۸۷
استيك‌اسيد	CH3COOH
اتانول	C2H5OH			۱۰	۵۹
فرمالدهيد	HCHO	حفاظت سرطان‌زايي	۱۹۰۰	۱۰۰۰
			۲/۱	۱

 

تقسيم‌بندي و هشدارهاي ايمني مواد شيميايي سرطان‌زا

از نظر ايمني، بايد در تماس با اين مواد احتياط­هاي لازم را به عمل آورد. اين مواد برحسب ضرري كه به سلامت انسان وارد مي‌آورند به سه دسته رده‌بندي شده‌اند.

۱) مواد سرطان‌زا. اين مواد تومورهاي بدخيم را در بدن به وجود مي‌آورد.

۲) مواد غول‌زا(teratogen). اين مواد هنگام حاملگي، به علت تاثيراتي كه روي جنين مي‌گذارند باعث توليد مثل ناقص خواهند شد. بدين جهت هنگام حاملگي، بايد تا حد امكان از تماس با چنين موادي بر حذر بود و احتياط­هاي لازم را معمول داشت.

۳) مواد جهش‌زا. اين مواد بر روي ژن­ها و نسل تاثير مي‌گذارد و باعث جهش يا موتاسيون در نسل بعدي مي‌شود و ممكن است آثار ناشي از آن تا چندين نسل بروز كند.

افزون براين ممكن است ميان تاثير بعضي از مواد سرطان‌زا و آشكار شدن اثر آنها مدت طولاني وجود داشته باشد، بنابراين در اين حالت بسيار مشكل است كه وجود سرطان را ناشي از اين مواد دانست. پس رده­بندي بالا كامل نيست چون ممكن است گروه جهش‌زاها درست مثل گروه اول و دوم عمل كنند. همچنين مواد سرطان‌زا را مي‌توان برحسب قدرت تاثير آنها به دو دسته‌ي مهم رده‌بندي كرد.

۱) آنهايي كه توليد تومورهاي بدخيم مي‌كنند، مثل بنـزن(Benzene).

۲) آنهايي كه با توجه به آزمايش­هاي انجام گرفته در حيوانات، درست مانند سرطان‌زاها عمل مي‌كنند و ممكن است در آن شرايط در انسان نيز سرطان ايجاد كنند، مانند دي‌آزومتان(Diazomethane).

دسته‌ي ديگري نيز وجود دارد كه نمي‌توان مواد آن را در گروه سرطان‌زاها به شمار آورد. اما طبق اطلاعات جديد احتمالاً در توليد سرطان تاثير دارند، مانند اتيلن‌اكسيد(Ethylene oxide).

آزمايش‌هاي گوناگون نشان مي‌دهد كه گرچه بعضي از مواد شيميايي در توليد سرطان بي‌اثرند، اما برحسب مطالعه‌هاي به عمل آمده بايد با احتياط با آنها در تماس بود.

جدول ۲٫ نمونه‌هايي از مواد شيميايي سرطان‌زا.

موادي كه سرطان‌زا هستند	بسيار خطرناك	خطرناك	نسبتاً خطرناك
	درصد وزني مواد سرطان‌زا
پنبه‌كوهي (آزبست)		۱>	۱/۰-۱>
بنزن		۱>
دي‌متيل نيتروزآمين ـ نرمال	۰۱/۰>	۰۰۱/۰-۰۱/۰<	۰۰۱/۰-۰۰۱/۰<
گرد كبالت و تركيبات آن		۱>	۱/۰-۱<
وينيل‌كلريد		۱>	۱/۰-۱

در جدول ۲ نمونه‌هايي از مواد شيميايي سرطان‌زايي كه انسان در آزمايشگاه دائماً با آنها سروكار دارد برحسب اثرات غلظت سرطان‌زاها رده‌بندي شده‌اند. همان‌طور كه در اين جدول ملاحظه مي‌شود، بعضي از مواد با درصد وزني ۰۱/۰، قدرت سرطان‌زايي زيادي دارند. افزون بر اين مواد، مواد شيميايي ديگري نيز هستند كه بر اساس پژوهش­هاي سرطان‌زايي كه روي حيوانات انجام گرفته است حدس­هاي زيادي درباره‌ي تاثير آنها در ايجاد سرطان ‌زده مي‌شود بنابراين بدون هيچ تأخيري بايد روي آنها آزمايش­ها ادامه يابد و احتياط­هاي لازم نيز هنگام كار با آنها همانند مواد سرطان‌زا به كار گرفته شود. پس بايد در آزمايشگاه برحسب روش به دست آمده غلظت مواد شيميايي را در محل كار دائماً زير نظر داشت و اگر روش جديدي بر اثر تجربه توصيه شد فوراً از لحاظ ايمني شرايط لازم را به مورد اجرا گذاشت. نمونه‌هايي از اين مواد استالدهيد، استاميد، كرومات قليايي هستند.

با توجه به نكات بالا، بهداشت و رعايت ايمني بهترين وسيله‌هايي هستند كه مي‌توانند از اثر اين مواد در انسان جلوگيري به عمل آورند. گاهي مي‌توان به جاي مواد بسيار خطرناك از موادي كه اثر كمتري دارند و نهايتاً كم خطر هستند استفاده كرد، مثلاً به جاي استفاده از بنزن، تولوئن يا زايلن را جانشين كرد.

مواد زايد آزمايشگاه كه تركيباتي سرطان‌زا هستند، نبايد با مواد ديگر مخلوط شوند، بلكه ضروري است در ظرف­هاي مخصوص و پوشيده نگهداري و سپس سوزانده شوند. شيشه‌هاي آنها را با محلول         كروم‌اكسيد ـ سولفوريك اسيد شست و كاملاً تميز كرد.

 

اقدامات ايمني در زمان كار با مواد شيميايي سرطان‌زا (Carcinogen Chemicals)

هنگام كار با مواد سرطان‌زا بايد غلظت آنها را در محل كار بر اساس روش­هاي مخصوص به دست آمده به حداقل ممكن محدود كرد و از آنجا كه دائماً تجربه كاري جديدي استفاده مي‌شود، لازم است اقدامات فني ايمني را در تطابق با شرايط جديد به كار برد. در مورد مواد سرطان‌زا نمي‌توان حد معيني را از لحاظ مسموميت پزشكي تعيين كرد، بنابراين براي اين اجسام، واحدي به نام «غلظت حد فني» با نام اختصاري TRK تعيين شده است كه با‌ آن مي‌توان اقدام­هاي لازم را به عمل آورد. اين «غلظت حد فني» برابر مقدار حداكثر غلظت در محل كار، كه پيشتر اشاره شد نخواهد بود. براي ايمن بودن از مواد سرطان‌زا بايد در آزمايشگاه طبق آنچه پيشتر بيان شد عمل كرد. آشنايي كامل با خواص اين مواد و طرز كار صحيح آنها با در نظر داشتن اقدامات ايمني بهترين عامل براي جلوگيري از اثر سرطان‌زايي آنها به انسان خواهد بود. به همين دليل در نظر داشتن شرايط زير براي مصون بودن از خطرهاي آنها لازم و ضروري است.

۱) چون مواد سرطان‌زا اثرات برگشت‌ناپذيري دارند بنابراين اقدام­هاي لازم حتي براي مقدار كمي از اين مواد مانند سرطان‌زاها بسيار ضروري است.

۲) تا حد امكان بايد كوشش كرد كه شيوه‌ي ديگري انتخاب شود تا اين مواد به كار نروند يا خطرهاي آنها قابل توجه نباشند.

۳) ضايعات آزمايشگاه به ويژه حلال­هايي را كه سرطان‌زا هستند نبايد با مواد ديگري مخلوط كرد و اگر به صورت مايع‌اند، آنها را بايد به نحوي جمع‌آوري كرد و سپس تحت شرايط خاصي سوزاند.

۴) دستگاه­ها و وسايلي كه با اين مواد استفاده شده‌اند لازم است با مواد پاك‌كننده تميز شوند. در اين مورد بايد از محلول كروم ـ سولفوريك اسيد كه اين مواد را اكسيد مي‌كند و از بين مي‌برد استفاده كرد.

حاملگي و مواد شيميايي سرطان‌زا(Carcinogen Chemicals)

­   همانطور كه پيشتر اشاره شد حداكثر غلظت در محل كار براي اجسام سرطان‌زا در آزمايشگاه مشخص شده است. اما اين حد براي زنان حامله نمي‌تواند مورد قبول باشد، زيرا با داشتن چنين حدي نمي‌توان ايمني كامل را براي نوزادي كه متولد خواهد شد به وجود آورد و تاثير آنها را كاملاً از بين برد. كار با اين مواد براي زنان حامله ممنوع است و بايد چنين افرادي را از كار با مواد زير بازداشت:

۱) مواد خيلي سمّي، سمّي، كمي سمّي و سرطان‌زا و موادي كه به جنين صدمه وارد مي‌كنند يا دگرگوني­هاي ژني به وجود مي‌آورند.

۲) موادي كه در نتيجه كار با آنها مواد سمّي و سرطان‌زا توليد مي‌كنند.

۳) موادي كه قادرند عامل بيماري را منتقل كنند، به خصوص زماني كه اين مواد با عوامل بيماري‌زا تماس داشته‌اند.

گازهاي مصرفي در آزمايشگاه و نكات ايمني

گازهايي كه معمولاً مورد مصرف قرار مي‌گيرند در سيلندرهاي فولادي قرار دارند. چون اين گازها تحت فشار هستند به هنگام مصرف بايد آگاهي لازم درباره‌ي خطر آتش‌سوزي، احتراق و حساسيت سمّي بودن آنها وجود داشته باشد و با آماتور بدون نقص، جريان گاز را كنترل كرد.

در آزمايشگاه هنگام كار با گاز به نكته‌هاي زير بايد توجه كرد:

۱) بطري­ها و سيلندرهاي فلزي كه محتوي گازند، بايد در جاي خشك كه آتش‌زا نيست و هوا جريان دارد نگهداري شوند.

۲) بايد مانع از گرم شدن و تابش مستقيم نور خورشيد به آنها شد و ظرف­هاي حاوي گازها را از اين عوامل دور نگهداشت.

۳) ظرف­هاي محتوي گازها را نبايد پرتاب كرد يا به زمين انداخت، حتي اگر خالي هم باشند كوشش شود كه اين ظرف­ها با يك بست در محل خود محكم شوند.

۴) بطري و سيلندرهاي فلزي را كه از گاز خالي شده‌اند بايد علامت‌گذاري كرد و از آنهايي كه پر از گاز هستند جدا نگهداشت.

۵) در آزمايشگاه فقط گازهايي كه استفاده مي‌شوند، نگهداري شوند.

۶) شير اين ظرف­ها را بايد پس از مصرف فوراً بست تا دستگاهي كه از آنها تغذيه مي‌كند تحت فشار قرار نگيرد.

۷) پس از مصرف بايد سرپوش روي سيلندر گاز را بست.

كار با گازهاي خطرناك. پيش از كار با اين گازها بايد خطرهاي ناشي از آنها و احتياط ايمني را كه از طرف توليدكننده با برچسبي بر ظرف محتوي گاز نصب شده است ملاحظه كرد. هنگام كار با آنها چنانچه فشار گاز پايين باشد ممكن است مايعي كه گاز مربوط به آن وارد مي‌شود به سوي ظرف­هاي محتوي گاز جريان يابد. براي اين كار معمولاً به اندازه كافي ظرف­هاي اطميناني ميان سيلندر گاز و ظرف حاوي مايع نصب شود و اگر گاز سمّي است حتماً بايد زير هود از آن استفاده شود و حداكثر غلظت آنها در محل كار مشخص شود و از آن تجاوز نكند.

 

گازهاي اشتعال‌پذير (Flammable Gases)

اين گازها با مخلوطي از مواد اشتعال‌پذير خواهند بود. اگر اين عمل با يك عامل آتش‌زا باشد آتش فوري بدون آنكه به هوا احتياجي باشد ادامه پيدا خواهد كرد. درصد حجمي غلظت اين مخلوط اشتعال‌پذير برحسب هواي مجاور داده مي‌شود كه روي بروشور سيلندرهاي گاز نوشته شده است. شير سيلندرهاي اين گازها هنگام مصرف بايد با احتياط باز شود. شير سيلندرهايي را كه حاوي گازهاي خورنده نباشند مي‌توان با دست باز كرد. در غير اينصورت با آچاري كه با سيلندر تحويل داده مي‌شود آن را باز مي‌كنند.

در كار با استيلن(Acetylene) بايد توجه داشت كه اين گاز با خيلي از مواد سنگين تركيب و به آساني منفجر خواهد شد. بدين جهت نبايد گاز استيلن با مس يا آلياژهايي كه بيش از ۷۰ درصد مس دارند تماس مستقيم داشته باشد و دستگاه­هايي كه با گاز استيلن كار مي‌كنند بايد فاقد مس يا تركيبهاي مس باشند و حداقل غلظت مس را داشته باشند. چراكه استيلن در تركيب با مس توليد استيليد مس(CuC₂)   مي­كند كه خاصيت انفجاري دارد. براي جلوگيري از خطرهاي ناشي از اين گازها، هنگام كار از دستگاهي به نام آرماتور استفاده مي‌شود و با آن مي‌توان فشار گاز را پايين آورد. همچنين شيري دارد كه با‌ آن مي‌توان گاز را از سيلندر خارج كرد. سيلندر مي‌تواند دستگاه فشارسنج داشته باشد يا نداشته باشد. گاز خارج شده از سيلندر نبايد با گازي كه در دستگاه استفاده مي‌شود و با يكديگر انفجارزا هستند، مخلوط شود. پس ار مصرف گاز بايد فوراً شير آرماتور سر سيلندر را بست تا دستگاه تحت فشار قرار نگيرد. براي تسريع در بخار شدن گاز در ظرف­هاي محتوي گاز مايع، نبايد آنها را با شعله گرم كرد، بلكه بايد با دستمالهاي خيس و گرم، يا‌ آبي كه با بخار گرم شده باشد اين كار انجام گيرد. در اين صورت نبايد گرماي سيلندر از  تجاوز كند. اگر گازي از سيلندر خارج شود و آتش بگيرد و شير را هم نتوان بست بايد آن را فوراً‌ با سيستم آتش‌نشاني گردي خاموش كرد و سرپوشي از جنس پنبه‌كوهي (آزبست) كه با لوله‌ي لاستيكي به سيلندر سيستم آتش‌نشاني گاز كربنيك متصل است روي آن گذاشت و شعله را با‌ آن خاموش كرد. اگر سيلندر گازي استيلن خيلي گرم شده باشد، بايد فوراً آن را با آب سرد كرد و به نكاتي كه روي سيلندر گاز نوشته شده است توجه كرد.

مسموم شدن با گاز

بعضي از گازها، از قبيل گاز كربن‌مونوكسيد، كلر، بخار برم و گاز نيتروز انسان را مسموم مي‌كنند. در اين صورت بايد پنجره‌ها و درب­ها را براي وارد كردن هواي آزاد باز كرد. هنگام كار با اين گازها نبايد هيچ شعله‌اي در نزديكي آنها وجود داشته باشد و كليه‌ي چراغ­هاي برق خاموش شوند تا از خطر احتراق توسط جرقه‌ي الكتريكي جلوگيري شود، در ضمن نبايد ايمني اشخاص را فراموش كرد. اگر عمل تنفس قطع شود، بايد شخص ديگري به مصدوم تنفس مصنوعي بدهد. اگر كسي بيهوش باشد نبايد به او آشاميدني داد، بلكه بايد فوراً لباسهايش را درآورد و او را با يك پتو پوشاند و اگر مسموم شده باشد، بايد فوراً مصدوم را به بيمارستان رساند و گاز استفاده شده را به پزشك معرفي كرد.

پاك كردن وسايل آزمايشگاهي و نكات ايمني

اين عمل با تركيب كروم ـ سولفوريك اسيد(Sulfo chromic acid) انجام مي‌گيرد. اين ماده با وجود خاصيت خطرناكي كه دارد هنوز بهترين ماده براي پاك كردن وسايل آزمايشگاهي است. البته بعضي از وسايل را مي‌توان با صابونهاي مايع پاك كرد. اجسامي را كه به سختي پاك مي‌شوند مي‌توان با تركيب     كروم ـ سولفوريك اسيد قهوه‌اي رنگ كه باعث اكسيد شدن اجسام مي‌شود، پاك كرد. زيرا كروم تري­اكسيد كه اكسيدكننده‌اي قوي است در اين عمل به كروم (III) اكسيد سبز رنگ كاهيده مي‌شود. هنگام كار با سولفوريك اسيد بايد بسيار دقت كرد، زيرا ممكن است بخار سمّي ايجاد شود. همچنين با مخلوط شدن آب، گرماي زيادي توليد خواهد شد. بنابراين براي رقيق كردن اين ماده نبايد آب را به آن افزود بلكه بايد كروم ـ سولفوريك اسيد را كم‌كم در حال به هم‌زدن به آب وارد كرد. از سويي چون كروم ـ سولفوريك اسيد با كلر، تشكيل ماده‌ي سمّي كروم‌ كلريد را مي‌دهد، بنابراين بايد اين عمل هميشه در زير هود انجام گيرد و هنگام كار، لباس، دستكش و عينك ايمني به كار رود. اگر احياناً قطره‌اي روي پوست ريخته شود، بايد فوراً آن را با پارچه‌اي پاك كرد، سپس با آب كافي شست و لباس آغشته به آن را فوراً از بدن دور كرد.

ضايعات كروم ـ سولفوريك اسيد را نبايد در ظرفشويي ريخت بلكه بايد آن را در ظرف شيشه‌اي جمع‌آوري كرد و سپس آنها را برحسب خواصشان به نحوي از ميان برد. اگر كروم ـ سولفوريك اسيد در جايي ريخته شود، نبايد آن را با پنبه، پارچه يا خاك‌اره برداشت بلكه بايد با دانه‌هاي مخصوصي كه خاصيت جذبي دارند جمع‌آوري كرد.

در ضمن بايد دقت كرد در مورد دستگاه­هايي كه حساس‌اند و فلزات باعث صدمه رساندن به آنها مي‌شود از شست و شوي ظروف آنها با محلول كروم ـ سولفوريك اسيد اجتناب كرد.

 

مواد خطرناك و اشتعال‌پذير

اين مواد بايد به مقدار كم در آزمايشگاه نگهداري كرد و از گرماي زياد، شعله‌ي آتش، جرقه‌ي الكتريكي، ضربه و اصطكاك دور نگهداشت. اين مواد شامل تركيباتي مثل: نيتروها، سيتريك اسيد، تركيب­هاي دي‌آزو، اسيدهاي انفجارپذير، نمك استيلن و مشتقات آن تركيب­هاي كلر و نيتروژن، تركيب­هاي آلي پروكسيد و مخلوطي از تركيب­هاي اكسيدكننده‌ها مانند نيترات­ها، كرومات­ها، كلرات­ها، پركلرات­ها، نيتريك اسيد غليظ، مخلوطي از نيتريك اسيد و سولفوريك اسيد و … هستند. پركلريك اسيد غليظ و محلول هيدروژن پروكسيد كه غلظت آن بالاتر از ۳۰ درصد باشد با اجسام اشتعال‌پذير يا اجسام كاهنده مي‌توانند خواص اجسام انفجارپذير را داشته باشند. مثل نيتريك اسيد غليظ كه به طور انفجاري با استون، الكل، ‌اتر و روغن تربانتين عمل خواهد كرد.

 

نحوه كمك­هاي اوليه افرادي­كه در اثر مواد شيميايي مصدوم مي­شوند.

در آموزش­هاي نظامي خاك به عنوان بهترين دوست سرباز معرفي مي­شود. در زمينه كار با مواد شيميايي نيز بهترين دوست، آب است. در انبارها، آزمايشگاه­ها و ساير مكان­هايي كه كار با مواد شيميايي انجام       مي­شود حتماً مي­بايد دوش­هاي اضطراري و چشم شوي مناسب نصب شده باشد. نكته حائز اهميت اينكه از آنجاييكه بيشترين صدمات حرفه­اي در نتيجه تماس پوستي با مواد شيميايي رخ مي­دهد، بنابراين شست و شو با مقادير زياد آب سرد نخستين توصيه رفع آلودگي است. پس از اقدامات اوليه رفع آلودگي كه معمولاً با آب و نيز برخي از محلول­هاي رقيق اسيدي يا قليايي صورت مي­گيرد، مصدوم بايد به مركز درماني انتقال داده شده و پزشك در جريان ميزان و نوع آلودگي قرار گيرد. استفاده از منابع علمي روز جهت درمان و رفع مسموميت و نيز مراجعه به منابعي نظير MSDS( Material Safety Data Sheets) نيز مفيد مي­باشد.

در صورت استنشاق مواد شيميايي سمي بهترين كمك به مصدوم، خارج ساختن سريع او از محيط آلوده و در صورت نياز استفاده از تنفس مصنوعي و يا كپسول اكسيژن است. رساندن تيم پزشكي به محل حادثه و يا در صورت امكان انتقال مصدوم به مركز پزشكي و دادن اطلاعات كافي به پزشك درباره نوع مسموميت بسيار حائز اهميت است.

اصولاً كمك به فرد مسموم شده با عوامل شيميايي سمي در صورتي مفيد واقع مي‌شود كه سريع و به موقع انجام پذيرد. همانطوريكه گفته شد عوامل شيميايي ممكن است از راه تنفس، پوست و خوراكي وارد بدن شوند، بنابراين دانستن اينكه مصدوم به كدام‌يك از شيوه‌ها آلوده شده در كمك رساني به او مفيد واقع مي‌گردد، در ادامه مهمترين اقدامات براي كمك به مصدوم فهرست شده است:

۱) به‌كارگرفتن ماسك.

۲) خارج ساختن فرد مسموم از محيط آلوده آلآآ

(راه هوايي مصدوم بايد باز نگه داشته شود، همچنين تنفس مصنوعي و اكسيژن رساني در كاهش تشنج موثر است)

۳) در آوردن لباس‌هاي فرد مسموم (آلودگي شيميايي از طريق لباس‌ها جذب پوست شده و به درون بدن نفوذ مي‌كنند.)

۴) آلودگي زدايي از قسمت‌هاي آلوده شده بدن و شست و شو با آب

۵) شستشوي قسمت‌هاي آلوده شده پوست با محلول‎ها مناسب

۷) در صورت زخمي بودن مصدوم بستن قسمت بالاي زخم فرد مجروح براي جلوگيري از نفوذ مقادير بيشتر سم به بدن از طريق زخم(همانند كاري كه معمولاً به هنگام مارگزيدگي انجام مي‌گيرد.)

۸) آلودگي چشم با عوامل شيميايي بسيار خطرناك است بنابراين در صورت احساس آلودگي شيميايي بايد چشم‌ها به سرعت با آب شسته شود.

۹) رساندن مصدوم به پزشك و يا مراكز درماني

۱۰) اجراي موارد مختص به هر نوع عامل سمي، مثلاً نگهداري  فرد مصدوم شده با عوامل خفه كننده نظير فسژن در محل گرم  و مناسب و دادن چاي، قهوه و يا ساير نوشيدني‌هاي گرم به مصدوم.

تـوجـه: امدادگرها به هنگام انجام وظايف بايد ماسك و لباس ويژه حفاظتي به تن داشته باشند.

(پيوست) جداول نشانه­هاي R & S

جدول ۱٫ خطرهاي ناشي از مواد شيميايي. (R  برگرفته از واژه Risk است)

R1: در حال خشك، اشتعال‌پذير است.

R2: بر اثر ضربه، اصطكاك، آتش يا مواد ديگر آتش‌زا، احتراق‌پذير است.

R3: بر اثر ضربه، اصطكاك، آتش و يا مواد ديگر آتش‌زا و به آساني منفجر مي‌شود.

R4: يك تركيب فلزي كه قابليت انفجار بسيار بالايي دارد.

R5: بر اثر گرما، منفجر مي‌شود.

R6: با هوا و بدون هوا، منفجر مي‌شود.

R7: باعث سوختگي نخواهد شد.

R8: در صورت تماس با موادي كه قابل سوختن باشند، خطر انفجار وجود دارد.

R9: بر اثر مخلوط شدن با موادي كه قابل سوختن باشند خطر انفجار وجود دارد.

R10: خطر آتش گرفتن وجود دارد.

R11: خطر آتش گرفتن آن كم است.

R12: خطر آتش گرفتن آن زياد است.

R13: گازهاي مايعي كه خطر آتش گرفتن آنها زياد است.

R14: با آب به شدت تركيب مي‌شود.

R15: با آب تركيب مي‌شود و توليد گازي مي‌كند كه به آساني مشتعل مي‌شود.

R16: بر اثر تركيب با مواد آتش‌زا منفجر مي‌شود.

R17: خودبه‌خود در هوا مشتعل مي‌شود.

R18: به هنگام مصرف، مواد قابل احتراق توليد مي‌كند، يا به آساني مشتعل مي‌شود.

R19: مي‌تواند پروكسيد اشتعال‌پذير توليد كند.

R20: به خطر افتادن سلامتي بر اثر تنفس.

R21: به خطر افتادن سلامتي، بر اثر تماس با پوست بدن.

R22: به خطر افتادن سلامتي، بر اثر بلعيدن.

R23: خطر مسموم شدن، هنگام نفس كشيدن.

R24: خطر مسموم شدن بر اثر تماس با پوست.

R25: خطر مسموم شدن بر اثر تماس يا بلعيدن.

R26: خطر مسموم شدن بر اثر تماس شديد هنگام تنفس.

R27: خطر مسموم شدن بر اثر تماس با پوست.

R28: خطر مسموم شدن شديد بر اثر بلعيدن.

R29: بر اثر تماس با آب، گاز سمّي ايجاد مي‌كند.

R30 : مي‌توان هنگام مصرف به آساني مشتعل شود.

R31 : بر اثر تماس با اسيدها، توليد گازهاي سمّي مي‌كند.

R32: بر اثر تماس با اسيدها، توليد گازهاي بسيار سمّي مي‌كند.

R33: باعث تجمع ياخته‌هاي بدن در يك نقطه مي‌شود.

R34: اثر نامطلوب روي پوست بدن دارد.

R35: اثر نامطلوب شديد روي پوست بدن دارد.

R36: اثر نامطلوب روي چشم دارد.

R37: اثر نامطلوب روي دستگاه تنفسي دارد.

R38: اثر نامطلوب روي پوست دارد.

R39: خطر عارضه‌‌ي جبران‌ناپذيري دارد.

R40: امكان عارضه‌ي جبران‌ناپذير.

R41: احتمال آسيب جدي روي چشم دارد.

R42: امكان ايجاد حساسيت بر اثر تنفس.

R43: امكان ايجاد حساسيت بر اثر تماس با پوست.

 

جدول ۲٫ علائمي كه اشاره به موارد ايمني دارد. (S برگرفته از واژه Sicherheit آلماني يا Safety انگليسي است.)

 

S1: هميشه بايد سربسته باشد.

S2: نبايد در دسترس كودكان قرار گيرد.

S3: بايد آن را در محل سرد نگهداري كرد.

S4: بايد آن را از محل نشستن دور نگهداشت.

S5: در شرايطي كه از طرف سازنده‌ي آن مشخص شده است نگهداري شود (به ويژه مايعات).

S6: در شرايطي كه از طرف سازنده‌ي آن مشخص شده است نگهداري شود (به ويژه گازهاي بي‌اثر).

S7: ظرف­هاي حاوي اين مواد كاملاً سربسته باشند.

S8: در محيط كاملاً خشك نگهداري شود.

S9: در محل‌هايي كه هواي آن بسته نباشد نگهداري شود.

S10: محتوي، مرطوب نگه داشته شود.

S11: از نفوذ هوا جلوگيري شود.

S12: درپوش آن كاملاً بسته باشد (امكان خروج گاز از ظرف وجود داشته باشد).

S13: از مواد غذايي، آشاميدني‌ها و غذاي حيوانات دور نگهداشته شود.

S14 : به توصيه‌ي سازنده توجه شود.

S15: از گرما دور نگهداشته شود.

S16 : از آتش دور نگهداشته شود و در نزديكي آن سيگار كشيده نشود.

S17: از اجسام سوختني دور نگهداشته شود.

S18: درپوش آن با احتياط برداشته شود و با احتياط با آن كار شود.

S19 : –

S20 : هنگام كار با آن، از نوشيدن و خوردن خودداري شود.

S21: هنگام كار با آن سيگار كشيده نشود.

S22: گرد را تنفس نكنيد.

S23: گاز، دود، بخار تنفش نشود.

S24: از تماس با پوست جلوگيري شود.

S25: از تماس با چشم جلوگيري شود.

S26: در صورت تماس با چشم كاملاً با آب شسته شود و با پزشك مشورت شود.

S27: لباس كثيف يا آغشته به آن، از بدن بيرون آورده شود.

S28: در تماس با دست و بدن، فوراً با آب شسته شود.

S29: در ظرفشويي ريخته شود.

S30 : هيچگاه به آن آب اضافه نشود.

S31: از اجسام قابل انفجار دور نگهداشته شود.

S32: –

S33 : احتياطهاي لازم، براي جلوگيري از تشكيل بار الكتروستاتيكي به عمل آيد.

S34: از وارد كردن ضربه و اصطكاك به آن جلوگيري شود.

S35: مواد زايد و ظرف آن بايد در شرايط ممكن منهدم شود.

S36: هنگام كار با آن لباس حفاظتي ويژه پوشيده شود.

S37 : هنگام كار با آن از دستكش حفاظتي ويژه استفاده شود.

S38: بر اثر نبودن گردش كافي هوا، دستگاه ويژه‌ي تنفسي به كار رود.

S39: از عينك حفاطتي و ماسك صورت استفاده شود.

S40: كف زمين و وسايلي كه با آن كار كرده‌ايد طبق دستور كارخانه‌ي سازنده، پاك شوند.

S41: گازها سوزنده و قابل انفجارند، تنفس نشوند.

S42: هنگام افشاندن آن از حفاظت­هاي تنفسي استفاده شود.

S43: براي خاموش كردن آن، بايد از دستگاهي كه سازنده‌ي آن مشخص كرده است استفاده شود.

S44: در صورت داشتن حالت غيرعادي فوراً به پزشك مراجعه شود.

S45: بر اثر اتفاق ناگهاني يا تغيير حالت، فوراً به پزشك مراجعه شود.

منابع:

 

۱) آرش اكبري نوشاد، كتاب⁽⁽جنگ‌افزارهاي شيميايي؛ كاربردها و پيامدها ⁾⁾، انتشارات سازمان عقيدتي ـ سياسي ارتش، چاپ يكم، تهران، ۱۳۸۲٫ شماره شابك: ۱-۵۰-۶۲۹۷-۹۶۴

۲) مهندس فرامرز  شعبان­زاده، كتاب (( ايمني و حفاظت فني))، انتشارات كيومرث، چاپ اول، تهران، ۱۳۷۸، شماره شابك:   ۸-۱۱-۶۲۶۶-۹۶۴

۳) توصيه­هاي ايمني در آزمايشگاه و طرز كار با مواد شيميايي، فاطمه گنجه­اي زاده روحاني، مركز نشر دانشگاهي، مجله شيمي، سال سيزدهم، شماره اول، ۱۳۷۹، صص ۶۹-۶۴

۴) راه­هاي تماس مواد سمي و ورود آنها به بدن، بخش ايمني در آزمايشگاه مجله شيمي، ترجمه يوسف احمدي،        مركز نشر دانشگاهي، سال دوم، شماره سوم، ۱۳۶۸، صص ۷۳-۷۱٫

 

منابع جهت مطالعه بيشتر:

۱) دكتر غلامحسين ثنـايي، كتاب ((سم شناسي صنعتي))،‌ انتشارات جلد اول، چاپ ششم، ۱۳۸۳٫

۲) آندره پيكـو، فيليپ گرونيه، كتاب((ايمني در آزمايشگا­ه­هاي شيمي و زيست شيمي))، ترجمه اسكندر و مرجان عليپـور، مركز نشر دانشگاهي، چاپ اول، تهران، ۱۳۸۲ .

۳) پروفسور رابرت دريشباخ و دكتر ويليام رابرتسون، كتاب(( اورژانس مسموميت­ها– پيشگيري- تشخيص-درمان))، ترجمه دكتر رضا آمري­نيا و دكتر پريناز نشاطي، چاپ جمالي، ۱۳۷۷.